Zioła lecznicze w medycynie

autorka: prof. Iwona Wawer

Zachęcamy do szerokiego stosowania ziół w kuchni, do ich uprawy w przydomowym ogródku i na kuchennym parapecie. Obfite stosowanie przypraw ziołowych pozwala na użycie mniejszej ilości soli, a potrawy są zdrowsze. Herbatki ziołowo-owocowe gaszą pragnienie i są znacznie lepszym wyborem niż wysokosłodzone, kolorowe napoje.

Jednak w przypadku poważniejszych dolegliwości trzeba sięgnąć po leki ziołowe. Coraz częściej zalecają je lekarze, zwłaszcza w pediatrii i geriatrii. Polecają je farmaceuci w aptekach. Dlaczego? Dlatego, że leki nowoczesnej fitoterapii spełniają wysokie standardy jakości, a ich działanie farmakologiczne i skuteczność są stwierdzone na podstawie długotrwałego stosowania i doświadczenia w lecznictwie. Leki roślinne są dopuszczane do obrotu przez Urząd Rejestracji Produktów Leczniczych, Wyrobów Medycznych i Produktów Biobójczych, a dokumentacja musi być zgodna z wymogami prawa polskiego i europejskiego (wytyczne Europejskiej Agencji Leków, EMA). Leki roślinne muszą być bezpieczne i skuteczne, podobnie jak syntetyczne.

Pozyskiwanie surowców
Polska jest jednym z największych producentów surowców zielarskich w Europie. W naszym kraju rośliny o właściwościach leczniczych można spotkać na łąkach czy w lasach. Około 100 gatunków takich roślin pochodzi ze stanu naturalnego, ale ich zasoby stale się zmniejszają. Obecnie stanowią one tylko ok. 20% ilości zbiorów. Podstawowym źródłem surowca do produkcji stają się uprawy roślin leczniczych.

W Polsce, na powierzchni ponad 20 tys. hektarów, uprawia się ok. 70 gatunków, a główne powody dobrej koniunktury to rosnące zapotrzebowanie na standaryzowany surowiec o dobrej jakości. Jednak, nawet jeśli mamy jednorodne i czyste surowce roślinne, nie oznacza to, że są one takie same pod względem fitochemicznym. Zawartość substancji czynnych zmienia się w zależności od odmiany rośliny, klimatu, miejsca i czasu zbioru, sposobu suszenia, itp. Plantacje ziół są prowadzone zgodnie z zasadami Dobrej Praktyki Rolniczej (Good Agricultural Practice, GAP), z zachowaniem wymogów ochrony środowiska. Wprowadza się uprawy kontrolowane, a program prowadzenia uprawy wykorzystuje osiągnięcia genetyki i biotechnologii. Poprawę jakości surowca (odporność na choroby i zmiany klimatu, wyższa zawartość związków biologicznie czynnych) osiąga się przez odpowiedni wybór odmiany i wprowadzanie nowych, lepszych odmian. Przykładem jest rumianek pospolity. Surowiec zawiera 0,8-1,2% olejku eterycznego (Farmakopea Polska wymaga co najmniej 0,42%), ale jego skład zmienia się w zależności od odmiany. Składniki o działaniu przeciwzapalnym to chamazulen i alfa-bisabol. Odmiana rumianku „Promyk” ma 8% chamazulenu i 6% alfa-bisabolu, „Złoty Łan” odpowiednio 10% i 4%, „Dukat” 12% i 15%, a odmiana „Mastar” daje 13% chamazulenu i nawet 25% alfa-bisabolu.

Produkcja
Firmy farmaceutyczne produkujące leki roślinne mają wdrożony system Dobrej Praktyki Wytwarzania (Good Manufacturing Practice, GMP) zapewniający jakość i bezpieczeństwo produktu. Kontrola jakości rozpoczyna się od analizy próbek pobranych z plantacji. Wysuszony surowiec analizuje się od razu po przyjęciu do magazynu, a do produkcji jest kwalifikowany po stwierdzeniu, że spełnia normy. Zawartość wybranych związków jest kontrolowana na pośrednich etapach produkcji, w gotowym wyrobie, a następnie w ciągu całego okresu przydatności do spożycia. Analizy takie wykonują laboratoria posiadające system Dobrej Praktyki Laboratoryjnej (Good Laboratory Practice, GLP). Specjalny system kodów kreskowych na opakowaniu umożliwia identyfikację partii surowca, datę produkcji leku oraz miejsca, gdzie go dostarczono i sprzedano. Cała droga leków ziołowych jest więc monitorowana: od roślin, poprzez producenta, punkt sprzedaży, aż do pacjenta.

Bezpieczeństwo i skuteczność
Pamiętajmy: zioło ziołu nie jest równe. Ziołowy napar może mieć ten sam kolor i smak, jednak inny efekt leczniczy, bo zmienia się zawartość związków o działaniu farmakologicznym. To ważne, jakie zioła i jakie produkty ziołowe rekomendujemy pacjentom. Tylko preparaty ziołowe produkowane w standardzie leków dają gwarancję jakości i leczniczego działania. Leki ziołowe o statusie leków OTC są badane na zawartość substancji aktywnych, są standaryzowane, a surowce do ich produkcji są odpowiednio uprawiane (zbierane) i kontrolowane.

Warto dodać, że suplementy diety z definicji nie zawierają substancji leczniczych i nie mają leczniczego działania. To produkt spożywczy, który ma uzupełniać dietę w potrzebne mikroskładniki, w tym przypadku w składniki pochodzenia roślinnego. Wiodące firmy farmaceutyczne produkują ziołowe suplementy w standardzie GMP, a za bezpieczeństwo ich stosowania odpowiada producent.