Probio-, prebio- czy synbiotyk?

autorka: dr n. farm. Arleta Matschay
Pracownia Farmacji Praktycznej, Katedra i Zakład Technologii Postaci Leku, Wydział Farmaceutyczny, Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu

Według Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) probiotyki to drobnoustroje, które podane w odpowiedniej ilości działają pozytywnie na stan zdrowia. Należą do nich korzystnie działające egzogenne bakterie z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium oraz drożdże z rodzaju Saccharomyces. Drobnoustroje te fizjologicznie stanowią mikroflorę ludzkiego przewodu pokarmowego, która zmienia się wraz z wiekiem pacjenta (ok. 2. r.ż. powinna już posiadać cechy osoby dorosłej). Wraz z wiekiem diagnozuje się u pacjentów zmniejszającą się fizjologiczną florę bakteryjną przewodu pokarmowego (dotyczy to w szczególności ilości bifidobakterii), wzrasta z kolei ryzyko rozwoju bakterii patogennych (Clostridium perfringens czy Enterobacteriaceae). Jest to związane z występowaniem zanikowych stanów zapalnych przewodu pokarmowego i u pacjentów geriatrycznych nawet podczas krótkotrwałej antybiotykoterapii może prowadzić do ostrych biegunek, a w konsekwencji do licznych powikłań, np. rzekomobłoniastego zapalenia jelit. Istotą skuteczności zastosowanych probiotyków jest ich oporność na działanie kwasu żołądkowego, żółci czy enzymów trawiennych (można je przyjmować w formie preparatu doustnego – np. kropli, kapsułek, proszku z liofilizatem) oraz ich zdolność do kolonizacji w przewodzie pokarmowym i działanie antagonistyczne względem bakterii patogennych. Probiotyki zgodnie z nazwą według greckiego „pro bios” („dla zdrowia”) zapobiegają w zależności od ilości i rodzaju szczepu niektórym schorzeniom czy dolegliwościom – np. biegunce będącej efektem niepożądanym w trakcie czy tuż po antybiotykoterapii. Mogą również zmniejszać objawy towarzyszące zespołowi jelita drażliwego (korzystny efekt terapeutyczny zauważono po zastosowaniu Bifidobacterium infantis) czy stymulować układ odpornościowy. Stąd stosowanie probiotyków powinno się zawsze zalecać:

• w trakcie i po antybiotykoterapii w celu zapobieżenia wystąpieniu biegunki bądź też skrócenia jej trwania (w populacji pediatrycznej stosowanie probiotyków znamiennie zmniejszyło ryzyko utrzymywania się biegunki powyżej 3 dni szczególnie w przypadku biegunki rotawirusowej),


• w biegunkach towarzyszących zaburzeniom funkcjonowania przewodu pokarmowego wywołanych przez bakterie, wirusy, pasożyty czy grzyby,


• w biegunkach związanych z podróżami na kontynent afrykański czy azjatycki (zaleca się przyjmowanie szczepów Lactobacillus rhamnosus GG czy Saccharomyces boulardii przed podróżą i w trakcie pobytu, co może zapewnić ochronę przed biegunką na poziomie 30-60%).

Przyjmowanie preparatów zawierających szczepy probiotyczne Lactobacillus rhamnosus GG czy Lactobacillus casei ma korzystny wpływ na układ immunologiczny. Stosuje się je w okresie antybiotykoterapii, 2-3 tygodnie po niej oraz przy zmianach stref klimatycznych. Rodzaj zastosowanego szczepu bakterii probiotycznych uzależniony jest od schorzenia. I tak np. Lactobacillus casei czy L. acidophilus oraz Bifidobacterium bifidum mogą być zalecane w profilaktyce nowotworowej.

Oprócz probiotyków pozytywnie na funkcjonowanie przewodu pokarmowego działają także prebiotyki, które stanowią m.in. składniki pożywienia nie ulegające trawieniu, a ich rolą jest pobudzenie wzrostu czy aktywności korzystnych bakterii obecnych w okrężnicy. Prebiotykami są m.in. skrobia czy polisacharydy (pektyny, guma guarowa i owsiana), przyjmowane z pożywieniem cebula, czosnek, banany, cykoria, por, szparagi bądź przyjmowane w postaci preparatów zawierających odpowiednią dawkę fruktooligosacharydów (oligosacharydy: inulina i fruktany typu inulinowego, produkowane na drodze hydrolizy inuliny lub syntetycznie). Ponadto należy dodać, że oligosacharydy prebiotyczne stymulujące wzrost bakterii jelitowych z rodzajów Bifidobacterium i Lactobacillus występują także w mleku kobiecym. Dlatego tak istotne jest ze względu na prawidłowe czynności jelitowe dziecka karmienie piersią. Dąży się również do tego, aby w sztucznym pokarmie mlecznym znalazła się mieszanka prebiotyków złożona z krótkołańcuchowych galaktooligosacharydów (GOS) i długołańcuchowych fruktooligosacharydów (FOS) dająca efekt wzrostu bakterii jelitowych i tym samym prawidłowego rozwoju układu immunologicznego dziecka (co może przyczynić się skutecznie do obniżenia ryzyka zapadania na schorzenia alergiczne typu AZS czy zmiany astmatyczne, choć w tej kwestii nadal prowadzone są badania). Prebiotyki są odporne na enzymy trawienne w ludzkim przewodzie pokarmowym, ulegają selektywnej fermentacji i zwiększają aktywność mikroflory żołądkowo-jelitowej (wzrost bifidogenności). Efektywnie przyczyniają się także do obniżenia pH, co skutkuje zahamowaniem namnażania szczepów chorobotwórczych szczególnie bakterii beztlenowych z rodzaju Clostridium odpowiedzialnych za występowanie biegunek.

Połączenie probiotyków oraz prebiotyków (synbiotyki) ma szczególnie korzystny wpływ na dysfunkcje przewodu pokarmowego, w tym w przebiegu biegunek w chorobach infekcyjnych, ale także w przypadku biegunek towarzyszącym:

• zakażeniom Helicobacter pylori,


• zespołowi jelita drażliwego (IBS),


• nowotworom jelita grubego,


• nieswoistym zapaleniu jelit


• czy w stanach zapalnych trzustki.

Probiotyki jak i prebiotyki są z reguły dobrze tolerowane przez pacjentów, należy jednak zwrócić szczególną uwagę na stosowanie ich u pacjentów np. na oddziałach IOM obciążonych ryzykiem posocznicy. Dobór odpowiedniej postaci terapeutycznej (krople, kapsułki, saszetki z proszkiem) uzależniony jest od wieku pacjenta (wielkość dawki) oraz od preferencji pacjenta i/lub schorzeń towarzyszących. Zalecana dawka probiotyków kształtuje się średnio na poziomie 0,5-2x1010-11 CFU na dobę (ang. colony forming unity – jednostek tworzących kolonie), choć efekt terapeutyczny po podaniu jednorazowym zależy od rodzaju szczepu i waha się od x106-9, natomiast jednorazowa dawka fruktooligosacharydów na poziomie 0,3-0,9 g. Preparaty w postaci kapsułek pacjenci mogą przyjmować bezpośrednio bądź po uprzednim wymieszaniu ich zawartości z płynem (wodą, pokarmem, sokami lub u najmłodszych z mlekiem matki), podobnie saszetki. Krople z kolei podawane mogą być u maluchów bezpośrednio do jamy ustnej lub po zmieszaniu z mlekiem o temp. do 37 st. C. Preparaty obecne na rynku aptecznym należy przechowywać zgodnie z zaleceniami producenta. Stosunkowo wiele z nich z uwagi na odpowiedni proces technologiczny podczas ich wytwarzania można przechowywać w temp. pokojowej do 25 st. C.