Zalecenia dietetyczne dla pacjentów cierpiących z powodu wzdęć

autorka: dr Joanna Bajerska
adiunkt w zakładzie dietetyki Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, specjalista dietetyk z zakresu żywienia człowieka

Wzdęcie (bębnica) powstaje w wyniku gromadzenia w jelitach nadmiernej ilości gazów. Dolegliwości tej zwykle towarzyszy ból brzucha o charakterze kolkowym bądź kurczowym i uwalnianie gazów jelitowych. Zgodnie z IV kryteriami rzymskimi wzdęcie czynnościowe określa się, gdy u pacjenta występuje widoczne powiększenie obwodu brzucha występujące przez co najmniej jeden dzień w tygodniu w okresie ostatnich 3 miesięcy, przy jednoczesnym niespełnieniu kryteriów diagnostycznych dla czynnościowej dyspepsji, zespołu jelita drażliwego lub innego czynnościowego zaburzenia przewodu pokarmowego.

W jelicie zdrowego człowieka znajduje się zazwyczaj 200 ml gazów, a średnia ilość powietrza wydalanego z przewodu pokarmowego w ciągu doby wynosi ok. 600-700 ml. Głównymi gazami znajdującymi się w przewodzie pokarmowym są azot, tlen, dwutlenek węgla, wodór i metan, przy czym zawartość tlenu i azotu koreluje z ilością powietrza połykanego podczas spożywania żywności, natomiast dwutlenek węgla, wodór i metan powstają na skutek produkcji wewnątrzustrojowej. Z przeprowadzonych badań wynika, że uczucie nadmiernego nagromadzenia gazów jelitowych zgłasza co trzeci badany. Częściej tę dolegliwość zgłaszają kobiety (zwłaszcza podczas menstruacji) niż mężczyźni. Wzdęcia nasilają się zazwyczaj po spożyciu posiłków. Jako przyczyny sprzyjające powstawaniu wzdęć wymienia się zespół jelita drażliwego, zespół przerostu bakteryjnego jelita cienkiego, nietolerancję węglowodanów (laktozy, fruktozy), produkcję gazów jelitowych po spożyciu roślin strączkowych, chorobę trzewną (celiakia), zaparcia, choroby tarczycy, stosowanie niektórych leków i inne.

Zespół jelita nadwrażliwego (ang. irritable bowel syndrome, IBS) jest przewlekłym i nawracającym zaburzeniem czynnościowym jelit. Schorzenie to charakteryzuje się bólami brzucha o zróżnicowanym nasileniu oraz zaburzonym rytmem wypróżnień. Znaczna część osób cierpiących na IBS skarży się na występowanie uporczywych wzdęć. Przyczyną pojawienia się wzdęć jest także nietolerancja laktozy, dwucukru, który znajduje się w mleku i w różnych ilościach w przetworach mlecznych. W następstwie złego trawienia i wchłaniania nierozłożona cząsteczka laktozy działająca osmotycznie i podlegająca degradacji bakteryjnej wywołuje dotkliwe dla chorego dolegliwości pod postacią biegunek, wzdęć, bólów brzucha, przelewań w jamie brzusznej i oddawania znacznej ilości gazów. W patogenezie występujących w nietolerancji fruktozy dolegliwości żołądkowo-jelitowych największe znaczenie mają produkty, w których fruktoza występuje w nadmiarze w stosunku do glukozy i są to m.in. miód, daktyle itp. Oligosacharydy (np. stachioza, rafinoza i werbaskoza) występujące w roślinach strączkowych ulegają w jelicie grubym fermentacji, co również prowadzi do produkcji znacznych ilości gazów. Nadprodukcja gazów jelitowych może być także następstwem nadmiernej kolonizacji bakteryjnej jelita cienkiego (ang. small intestinal bacterial overgrowth – SIBO). Z kolei u pacjentów chorujących na celiakię konieczna jest eliminacja glutenu z diety

Coraz więcej dowodów naukowych przekonuje o skuteczności diety z niską zawartością FODMAP (ang. low Fermentable, Oligo-, Di-, Mono-saccharides And Polyols, L-FODMAP) w terapii wymienionych dolegliwości manifestujących się uporczywym uczuciem wzdęcia. Określenie FODMAP obejmuje oporne na trawienie węglowodany (np. fruktoza, laktoza, fruktany, galaktooligosacharydy i alkohole polihydroksylowe, w tym sorbitol, mannitol, ksylitol) o niskim stopniu wchłaniania w przewodzie pokarmowym, które ulegają szybkiej fermentacji w jelitach i przyczyniają się do wywołania nieprzyjemnych objawów ze strony przewodu pokarmowego. Znaczną ilością FODMAP charakteryzują się m.in. rośliny strączkowe, mleko krowie, cebula, czosnek, brokuły, kalafior, szparagi, karczochy, brukselka, kapusta, por, buraki ćwikłowe, jabłko, gruszka, mango, suszone śliwki, żyto, pszenica, miód, syrop glukozowo-fruktozowy. Akumulacja FODMAP w jelicie powoduje wzrost ciśnienia osmotycznego, przemieszczanie się wody do światła jelita, wzrost objętości płynnej treści jelita, rozciąganie ściany jelita i dolegliwości żołądkowo jelitowe. Dodatkowo FODMAP ulegają szybkiej fermentacji przez bakterie jelitowe, co przyczynia się do nadmiernej produkcji gazów w świetle jelita oraz wzdęć. Z kolei niską zawartością FODMAP charakteryzują m.in. mięso, ryby, marchew, pomidory, ogórki, sałata, dynia, owoce jagodowe, banany, komosa ryżowa.

Dietę FODMAP wprowadza się w dwóch etapach. W pierwszym etapie trwającym ok. 2-6 tygodni z diety chorego eliminuje się wszystkie produkty zawierające FODMAP. Po tym czasie dietę chorego rozszerza się wprowadzając do niej stopniowo (przez okres 8-12 tygodni) umiarkowane ilości FODMAP. Ekspozycja na określony produkt z FODMAP powinna trwać ok. 3 dni, a chory w tym czasie zapisuje wszystkie symptomy ze strony układu pokarmowego związane ze spożywaniem produktów zawierających FODMAP. Zabieg ten pozwala ustalić indywidulaną tolerancję chorego na produkty zawierające FODMAP.

Metaanaliza podsumowująca 10 randomizowanych badań klinicznych potwierdza złagodzenie objawów klinicznych związanych z IBS (uczucie wzdęcia, odbijanie, biegunki) u większości badanych osób (58-86% pacjentów) po zastosowaniu diety z niską zawartością FODMAP. Jednak podkreśla się również, że wyniki uzyskanych badań mogą być mniej wiarygodne z uwagi na brak odpowiednio dobranej grupy kontrolnej. Ponadto istnieją również doniesienia mówiące o tym, że długotrwałe stosowanie diety z niską zawartością FODMAP może nieść ze sobą również negatywny wpływ na mikrobiotę jelitową czy motorykę jelit. Jest to związane z tym, że produkty zawierające galaktooligosacharydy, fruktooligosacharydy i inulinę (eliminowane z diety FODMAP) wykazują właściwości prebiotyczne i promują wzrost korzystnej dla zdrowia mikrobioty. Ponadto podczas stosowania diety L-FODMAP (zwłaszcza nieumiejętnego postępowania z zaleceniami dietetycznymi) dochodzi do wyeliminowania z diety wielu istotnych dla prawidłowego funkcjonowania ustroju produktów, w wyniku czego w dłuższej perspektywie mogą pojawić się niedobory wapnia, błonnika pokarmowego, żelaza, witamin z grupy B i witaminy D. Dlatego ograniczenia dietetyczne powinny być konsultowane z dietetykiem, tak aby dieta zbudowana na bazie produktów o niskiej zawartości FODMAP była odpowiednio zbilansowana i dostarczała wszystkich składników odżywczych zgodnie z zapotrzebowaniem pacjenta.

Piśmiennictwo:
1. Catassi G, Lionetti E, Gatti S, Catassi C. The Low FODMAP Diet: Many Question Marks for a Catchy Acronym. Nutrients. 2017 Mar 16;9(3). pii: E292. doi: 10.3390/nu9030292.
2. Staudacher HM, Whelan K. The low FODMAP diet: recent advances in understanding its mechanisms and efficacy in IBS. Gut. sierpień 2017;66(8):1517-27.
3. Hill P, Muir JG, Gibson PR. Controversies and Recent Developments of the Low-FODMAP Diet. Gastroenterol Hepatol (N Y). 2017 Jan;13(1):36-45.
4. Pawlak K., Rudzik R., Lewiński M., Majcher S., Słuczanowska-Głąbowska S. Dieta L- FODMAP w leczeniu zespołu jelita drażliwego. BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – L, 2017, 2, str. 179-183
5. https://www.monashfodmap.com/
6. Gulbicka P., Grzymisławski M. Wzdęcia brzucha – najczęstsze przyczyny i postępowanie. Piel. Zdr. Publ. 2016, 6, 1, 69-76.
7. Słomka M., Małecka-Panas E. Wzdęcia i odbijania. Pediatr Med Rodz 2011, 7 (1), p. 30-34
8. Jarocka-Cyrta E., Przybyłowicz K.E., Nosek H. Rola FODMAP w zaburzeniach czynnościowych przewodu pokarmowego Część 1. Nietolerancja FODMAP. Patomechanizmy i obraz kliniczny. Standardy medyczne/Pediatria, 2015, T. 12, 80-86.
9. Mulak A., Smereka A., Paradowski L. Nowości i modyfikacje w Kryteriach Rzymskich IV. Gastroenterologia Kliniczna 2016, 8 (2). 52-61.