Sezonowe alergiczne zapalenie spojówek – objawy, profilaktyka, leczenie

Wobec braku możliwości całkowitej eliminacji alergenów pyłkowych u pacjentów z sezonowym alergicznym zapaleniem spojówek zastosowanie wysokiej jakości preparatów farmakologicznych pozwala przywrócić komfort życia poprzez likwidację głównych dolegliwości: obrzęku spojówek, świądu i łzawienia.

Alergiczne zapalenie spojówek pojawia się na skutek uczulenia na różne substancje środowiskowe. Jeżeli są to pyłki roślin, objawy alergiczne pojawiają się sezonowo. Całoroczne zapalenie spojówek występuje wówczas, gdy alergenami są: sierść lub naskórek zwierząt, kurz, roztocza, pleśnie. Objawy najczęściej obecne są cały rok, a nasilać się mogą okresowo, wraz ze wzrostem wilgotności mieszkania (grzyby, pleśnie) lub sezonem grzewczym (roztocze).

Choroby alergiczne są często spotykanymi zaburzeniami w praktyce klinicznej lekarzy, a ze względu na coraz większe ich rozpowszechnienie (ok. 30-40% światowej populacji), stanowią duży problem społeczny. Uciążliwe objawy u chorych powodują zmniejszenie ich produktywności zawodowej, spadek codziennych aktywności i zmniejszenie komfortu życia. Najczęściej objawy alergiczne ze strony narządu wzroku towarzyszą takim schorzeniom jak: katar sienny, atopowe zapalenie skóry, astma oskrzelowa. Mogą również występować w postaci izolowanej. W narządzie wzroku osób predysponowanych rozwój reakcji alergicznej jest dość łatwy ze względu na brak istotnych barier utrudniających dotarcie alergenów na powierzchnię oka oraz bogate unaczynienie spojówek sprzyjające szybkiej odpowiedzi na alergeny.

Sezonowe alergiczne zapalenie spojówek to najczęstsza alergiczna choroba oczu, stanowiąca 30 50% wszystkich przypadków alergii ocznej. Rozpoznanie sezonowego zapalenia spojówek jest zwykle ustalane na podstawie objawów klinicznych, testów skórnych, oznaczenia markerów w płynie łzowym oraz prowokacyjnych testów przez podanie podejrzanego alergenu do worka spojówkowego. Objawy oczne rozpoczynają się najczęściej razem z początkiem sezonu pylenia roślin uczulających (traw, chwastów, drzew) w postaci napadów świądu, łzawienia i zaczerwienienia oczu z towarzyszącymi niespecyficznymi objawami ogólnymi: zmęczeniem, rozbiciem, bólami głowy, zaburzeniami snu. W badaniu przedmiotowym odcinka przedniego narządu wzroku stwierdza się obustronnie łagodny obrzęk i poszerzenie naczyń, wodnistą lub śluzową wydzielinę, przerośnięte brodawki spojówki powiekowej.

Postępowanie terapeutyczne w przypadku sezonowego zapalenia spojówek to profilaktyka, leczenie farmakologiczne i immunoterapia specyficzna.

Leczenie niefarmakologiczne obejmuje diagnostykę i eliminację alergenów. Profilaktykę zwykle stosuje się po identyfikacji alergii na pyłki, zalecając możliwie najskuteczniejszą ich eliminację, co w praktyce jest dość trudne. Zwykle jest to unikanie przebywania w środowisku kwitnących traw, drzew, nie otwieranie okien, noszenie ochronnych okularów, mycie twarzy, głowy, zmiana ubrania po powrocie do domu w okresie pylenia. Zimne okłady, podobnie jak przemywanie worka spojówkowego preparatami sztucznych łez, przynoszą ulgę poprzez zmniejszenie świądu oraz obkurczenie powierzchownych naczyń krwionośnych. Właściwa profilaktyka redukuje konieczność używania leków nawet do 40%.

Leczenie farmakologiczne alergicznych chorób oczu obejmuje stosowanie ogólnie oraz miejscowo preparatów przeciwhistaminowych, leków stabilizujących mastocyty i eozynofile, a także glikokortykosteroidów. Działanie leków przeciwhistaminowych polega na blokowaniu receptora histaminowego hamując działanie głównego mediatora zapalenia. Do leków antyhistaminowych o działaniu ogólnym należą preparaty doustne: cetyryzyna, loratadyna i nowsze: feksofenadyna desloratadyna, lewocetyryzyna, bilastyna, natomiast o działaniu miejscowym w postaci kropli: azelastyna, emedastyna, epinastyna, ketotifen i olopatadyna. Nasilone objawy alergii oczu lepiej opanowują preparaty miejscowe niż doustne ze względu na szybkie uzyskanie i długie utrzymanie wysokiego stężenia leku w worku spojówkowym. Zaletą miejscowych leków przeciwhistaminowych jest szybki początek działania, co może być wykorzystywane w doraźnym likwidowaniu objawów alergicznych po kontakcie z alergenem oraz brak ogólnoustrojowych działań ubocznych, takich jak sedacja i zawroty głowy. Preparaty stabilizujące mastocyty i eozynofile zapobiegają wystąpieniu objawów alergii, a w momencie, gdy już się rozwinęła, zmniejszają stężenie uwalnianych mediatorów reakcji zapalnej. Do tej grupy leków zalicza się: kromoglikan dwusodowy (2% i 4%) oraz lodoksamid, który dodatkowo hamuje chemotaksję eozynofili.
Glikokortykosteroidy stosuje się w przypadku ciężkich postaci alergicznego zapalenia spojówek, w celu przerwania cyklu zapalenia, przy braku efektu dotychczasowego leczenia. Leki naczyniokurczące – α-agoniści (tetryzolina i nafazolina) są z reguły dostępne w aptekach bez recepty. Do niedawna szeroko stosowane, ze względu na szybki początek działania, łagodzenie zaczerwienienia i swędzenia, obecnie nie są zalecane, z powodu zmniejszonej skuteczności w czasie i potencjalnego efektu „z odbicia”, który może powodować uporczywe zaczerwienienie oczu po przerwaniu leczenia.

Immunoterapia specyficzna jest skuteczną metodą leczenia choroby atopowej. Jeśli alergia zostanie potwierdzona, a alergen zidentyfikowany, można zastosować, tzw. odczulanie przy użyciu szczepionek w iniekcjach lub podjęzykowo.

W sezonowym alergicznym zapaleniu spojówek lekami pierwszego rzutu są miejscowo stosowane preparaty o podwójnym działaniu: antyhistaminowym i stabilizującym komórki tuczne, do których należą olopatadyna, epinastyna, azelastyna, emedastyna. Leki podawane miejscowo zaczynają działać najczęściej już po 15 minutach i utrzymują swoje działanie do 8-12 godzin od aplikacji. Olopatadyna wykazuje największą siłę działania i najsilniejsze wiązanie z receptorem histaminowym w porównaniu z ketotifenem, azelastyną, epinastyną i emadastyną, przez co uważana jest za najskuteczniejszy lek przeciwhistaminowy do oczu. U pacjentów z drożnym przewodem nosowo-łzowym miejscowe podanie olopatadyny do oka zmniejsza również nasilenie przedmiotowych i podmiotowych objawów ze strony nosa, które zwykle współistnieją z sezonowym alergicznym zapaleniem spojówek.

Leki miejscowe stosowane w przypadku alergii ocznej, pomimo dużej skuteczności, mają również działania niepożądane. Zaliczamy do nich pieczenie, zadrażnienie spojówek, powodowanie lub nasilenie objawów „suchego oka”, a także punktowate lub toksyczne ubytki nabłonka rogówki, zwłaszcza gdy stosuje się je długotrwale. Skutki uboczne powyższych leków potęgowane są przez środki konserwujące wchodzące w skład preparatów do oczu, do niedawna konieczne do utrzymania jałowości roztworów. Dlatego praca nad eliminacją konserwantów stała się kluczowym zadaniem firm farmaceutycznych. Obecnie, aby zapobiec skażeniu roztworów w pojemnikach, poza substancjami konserwującymi, stosuje się opakowania jednorazowe tzw. minimsy lub wielodawkowe butelki o specjalnej konstrukcji z systemem filtrów lub zaworów (opakowania typu Hyabak,  Comod, Novelia).

Na polskim rynku od niedawna istnieje olopatadyna bez konserwantów, która jest dobrze tolerowana, rzadko powoduje dyskomfort, świąd, suchość oka, odczyny alergiczne, a także ubytki rogówki pojawiające się wcześniej po zastosowaniu preparatów z konserwantami.