Zaburzenia snu – przyczyny i postępowanie

autorka: dr n. farm. Paulina Mączka
farmakolog

Czuwanie i sen są podstawowymi stanami czynnościowymi mózgu. Zasadniczą rolę w procesie regulacji snu i czuwania odgrywa twór siatkowaty, do którego docierają bodźce z dróg czuciowych i innych obszarów mózgu. Sen jest bardzo ważną potrzebą organizmu zapewniającą jego odpowiednią regenerację.

Zaburzenia sezonowe
Fazy snu i czuwania regulowane są przez podwzgórze, które odpowiada za właściwe funkcjonowanie „zegara biologicznego”. Zmiana czasu na zimowy zaburza homeostazę, a jej odpowiedni stan wpływa na utrzymanie właściwej aktywności psychofizycznej, wartości ciśnienia tętniczego, temperatury ciała oraz proporcji tlenu do dwutlenku węgla w organizmie. Przy zmianie czasu na zimowy zyskujemy dodatkową godzinę snu, ale ma ona duży wpływ na nasz organizm i może – paradoksalnie – wywołać pojawienie się problemów z bezsennością. Zmiana czasu zaburza więc działanie wewnętrznego zegara i wpływa negatywnie na wydzielanie hormonów i neuroprzekaźników. Skrócenie czasu snu, przestawienie pory wstawania i mniejszy czas ekspozycji na światło dzienne przyczyniają się do zmiany dobowego rytmu wydzielania hormonów – przede wszystkim melatoniny i kortyzolu.
Spędzanie większej ilości czasu w pomieszczeniach ze słabym stopniem oświetlenia powoduje wysłanie sygnału do OUN. Organizm automatycznie przygotowuje się do snu i zbyt wcześnie aktywizuje neuroprzekaźniki odpowiedzialne za stan spoczynku i na wiele godzin pozbawia go aktywności. Kiedy nadchodzi pora właściwego snu, rozregulowany system nie wydziela odpowiednich hormonów w potrzebnej ilości. Rano budzimy się zmęczeni, jesteśmy coraz bardziej senni, a taki stan powoduje obniżenie nastroju i motoryki.
Dlatego też w okresie jesienno-zimowym istotnego znaczenia nabiera higiena snu i przestrzeganie jej zasad. Obejmuje ona unikanie kofeiny, alkoholu i wysiłku fizycznego bezpośrednio przed snem oraz dbanie o odpowiednie ograniczanie stresu, co jest szczególnie ważne, ponieważ stres pobudza czynność osi podwzgórzowo-przysadkowej oraz współczulny układ nerwowy. Tu z pomocą mogą przyjść sprawdzone domowe sposoby walki z obniżoną jakością snu.

Zaburzenia snu o poważniejszym stopniu nasilenia
Całkowite wyeliminowanie bądź ograniczenie sytuacji stresowych w codziennym życiu, będące jednym z zaleceń wspomnianej higieny snu, nie zawsze bywa możliwe. Szczególnie wtedy, gdy sytuacje owe są następstwem niespodziewanych, niekiedy przykrych wypadków losowych. Długotrwały, przewlekły stres, który wymienia się dziś jako jedną z przyczyn występowania epizodów depresyjnych, podobnie jak stany wzmożonego pobudzenia emocjonalnego czy zdenerwowania mogą skutkować zaburzeniami snu o zdecydowanie poważniejszym stopniu nasilenia. W takich przypadkach, po uprzedniej konsultacji lekarskiej, zasadne będzie rozważenie zastosowania przez pacjenta odpowiednich środków farmakologicznych.
Leczenie farmakologiczne ma przede wszystkim umożliwić pacjentowi zdrowy, fizjologiczny rytm snu oraz zapewnić komfort prawidłowego funkcjonowania w ciągu dnia. Dobry lek nasenny powinien charakteryzować się przede wszystkim szybkim osiągnięciem stężenia terapeutycznego pozwalającym na zapewnienie ciągłości i odpowiedniej długości snu.
Nie powinien mieć wpływu na sprawność w ciągu dnia. Powinien też posiadać jak najmniejszą liczbę działań niepożądanych i możliwych interakcji z innymi lekami. Leków nasennych nie należy stosować dłużej niż dwa tygodnie, chyba że jest to konieczne i tak zaleci lekarz.

Zolpidem jest wybiórczym agonistą podjednostki typu omega-1 receptora benzodiazepinowego GABA-A wykazującym szybkie działanie nasenne. Ułatwia zasypianie, wydłuża całkowity czas trwania snu, zapobiega zjawisku wczesnego przebudzenia oraz zmniejsza liczbę i czas trwania wybudzeń nocnych. Skala występowania bezsenności „z odbicia” jest o wiele mniejsza w porównaniu do nieselektywnej grupy benzodiazepin. Słabiej zaznaczone są także zaburzenia sprawności psychofizycznej po przebudzeniu oraz samopoczucia pacjenta. Lek szybko wchłania się po podaniu doustnym, początek działania występuje od 10 do 30 minut i trwa do 6 godzin. Te parametry połączone z selektywnością wobec receptora GABA-A powodują, że działanie sedatywne zolpidemu występuje już przy małych stężeniach leku w mózgu (80-150 ng/ml). Jest to również przyczyną wolniejszego powstawania trwałych zaburzeń i zmian adaptacyjnych w czynności ośrodkowego układu nerwowego skutkujących rozwojem tolerancji, zaburzeniami sprawności psychicznej i procesów kognitywnych. Wybiórczość wobec jednego typu receptorów GABA-A warunkuje brak typowych efektów ubocznych stosowania benzodiazepin, tj. hamowania ośrodka oddechowego, zaburzeń koncentracji i równowagi.
Podsumowując, warto podkreślić, że zolpidem zmniejsza dyskomfort w ciągu dnia spowodowany brakiem snu, zwiększa poczucie wypoczęcia w godzinach porannych, zmniejsza senność oraz poprawia zdolność koncentracji.

Warto pamiętać:

• Melatonina jest naturalnie występującym neurohormonem produkowanym przez szyszynkę. Hormon ten odgrywa ważną rolę w regulacji biologicznego rytmu okołodobowego, gdyż reguluje on godziny snu i czuwania w ciągu doby. Wywiera pozytywny wpływ na proces zasypiania, wpływa na regulację, odpowiednią długość oraz jakość snu. Endogenną melatoninę charakteryzuje dobowy rytm syntezy i wydzielania. W ciągu dnia stężenie tego hormonu jest niskie, wzrasta zaś w ciągu nocy. Oprócz dobowego profilu wydzielania melatoniny występuje także rytm sezonowy wynikający ze zmian długości oświetlenia w różnych porach roku.


• Kortyzol – przedstawiciel glikokortykosteroidów, to główny hormon produkowany przez warstwę pasmowatą kory nadnerczy. Odpowiada on za metabolizm, hamowanie reakcji immunologicznych, alergicznych i zapalnych. Nazywany jest hormonem stresu – wydzielany w momencie zagrożenia i agresji pobudza organizm do działania i daje zastrzyk energii. Wzmacnia działanie adrenaliny i noradrenaliny oraz przystosowuje organizm do radzenia sobie z czynnikami stresogennymi. Bierze także udział w regulacji stężenia glukozy we krwi oraz w regulacji ilości i rozmieszczenia tkanki tłuszczowej. Zaburzenie jego wydzielania może także wpływać na zmianę metabolizmu i przybieranie na wadze.


• Zakłócenia snu mogą być również objawem niedoboru dopaminy, najważniejszego neuroprzekaźnika w mózgu odpowiedzialnego za przenoszenie informacji między neuronami. Wpływają one niekorzystnie na pracę ośrodkowego układu nerwowego, przyczyniając się do depresji. Pojawiają się zaburzenia nastroju, zwiększone napięcie emocjonalne oraz wzmożona drażliwość. Często występuje uczucie zmęczenia, braku energii, spadek motywacji do działania. Pojawia się uczucie smutku, przygnębienia i niepokoju. Pacjentów charakteryzuje wzmożona senność, trudności z porannym wstawaniem, ospałość, brak energii. Jakość snu staje się niedostateczna, tym samym organizm nie jest odpowiednio dotleniony, a regeneracja nie przebiega we właściwy sposób. Brak efektywnego czasu snu powoduje uczucie niewyspania, permanentnego przemęczenia oraz złego samopoczucia. Często odnotowywane są zaburzenia pamięci i koncentracji.