Dieta dla osób z dolegliwościami ze strony wątroby

Choroby wątroby stanowią istotny problem kliniczny i obejmują szereg jednostek chorobowych, z których najczęściej występuje niealkoholowa choroba stłuszczeniowa wątroby, ostre i przewlekłe wirusowe zapalenie wątroby, marskość wątroby oraz toksyczne, najczęściej polekowe uszkodzenie wątroby. W przypadku powyższych dolegliwości niezwykle istotne znaczenie ma ścisłe przestrzeganie odpowiednich zaleceń dietetycznych.

Wątroba jest głównym miejscem przemian makroskładników dostarczanych wraz z dietą, hormonów, leków i toksyn. Ponadto narząd ten spełnia wiele istotnych funkcji wydzielniczych polegających m.in na wydzielaniu niezbędnej do trawienia tłuszczu żółci oraz syntezie białek osocza krwi. Istotną rolą wątroby jest również magazynowanie niektórych substancji, w tym głównie glikogenu, żelaza, witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Upośledzenie funkcji wątroby prowadzi do jej niewydolności, zakłócając prawidłowe funkcjonowanie całego organizmu.

Wirusowe zapalenie wątroby jest ostrą chorobą zakaźną charakteryzującą się pierwotnym uszkodzeniem wątroby wywołanym przez wirusy wykazujące powinowactwo do komórek wątrobowych. Po wniknięciu do komórek wątroby wirusy ulegają namnożeniu, a następnie na drodze bezpośredniego mechanizmu cytopatycznego lub wtórnej odpowiedzi immunologicznej dochodzi do uszkodzenia i martwicy hepatocytów. Ostre wirusowe zapalenie wątroby w Polsce najczęściej wywołane jest przez wirusy HBV, HCV i HAV. Podstawą terapii jest odpowiednia dieta oszczędzająca chory narząd. W okresie narastania objawów obserwuje się pogorszoną tolerancję tłuszczu, stąd też zaleca się dietę lekkostrawną z ograniczeniem podaży tego makroskładnika. W jadłospisie chorego powinny znaleźć się dania przygotowane na bazie ryżu, mąki, drobnych kasz, gotowanych warzyw (z wykluczeniem warzyw strączkowych i kapustnych, cebuli, czosnku), owoców podawanych w formie gotowanej, np. w postaci kompotów, przecierów, kisieli, galaretek (z wykluczeniem owoców pestkowych, gruszek). W jadłospisie uwzględniamy niskotłuszczowe przetwory mleczne, gotowany drób i chude ryby. Zaleca się również odpoczynek fizyczny (kilkugodzinny odpoczynek w pozycji leżącej sprzyja lepszemu ukrwieniu wątroby) oraz odpoczynek psychiczny.

W okresie poprawy wskazane są krótkie spacery na świeżym powietrzu, stopniowo wydłużane. W dietoterapii wirusowego zapalenia wątroby obowiązuje całkowity zakaz spożywania alkoholu. W okresie rekonwalescencji zwiększa się w diecie ilość białka, zachowując zasady diety lekkostrawnej i niskotłuszczowej.

Gdy z różnych przyczyn wszystkie stany patologiczne wątroby utrzymują się przez co najmniej 6 miesięcy, ostre zapalenie przechodzi w stan przewlekły, przybierając postać przewlekłego wirusowego zapalenia wątroby.

Leczenie żywieniowe chorych z przewlekłym wirusowym zapaleniem wątroby powinno być spersonalizowane i uzależniane od czasu trwania choroby, stopnia jej zaawansowania, istniejących powikłań, stanu klinicznego chorego. Zalecenia dietetyczne w przewlekłym wirusowym zapaleniu wątroby, w okresie wyrównania uwzględniają stosowanie diety lekkostrawnej, niskotłuszczowej, dostarczającej wszystkich niezbędnych składników pokarmowych potrzebnych do wyrównania niedoborów, powstałych w czasie trwania choroby oraz składników diety służących regeneracji hepatocytów. W tym względzie zaleca się zwiększoną podaż białka – składnik ten stymuluje proces regeneracji komórek wątrobowych, zmniejsza nacieczenia tłuszczowe miąższu wątroby, sprzyja uzupełnianiu białek tkankowych i syntezie albumin osocza.

Komponując dietę, należy uwzględnić następujące źródła białka: mleko, twaróg, jogurt, kefir, kurczak, indyk, królik, dorsz, sandacz, tuńczyk, mintaj, chude wędliny, białka jaja lub ewentualnie całe jaja w zależności od współistniejących stanów chorobowych (żółtka są przeciwwskazane w chorobach wątroby przebiegających z zastojem żółci). Ze względu na znaczną zawartość aminokwasów aromatycznych (fenyloalanina, tryptofan, tyrozyna) nasilających encefalopatię wątrobową należy ograniczyć spożycie wołowiny, cielęciny, wieprzowiny.

Zaleca się spożywanie niewielkich objętościowo posiłków, podawanych 5-6 razy dziennie. Z diety wyklucza się ostre przyprawy, grzyby, potrawy tłuste, smażone, marynowane, ciasta z dużą zawartością cukru i tłuszczu.

Niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby (ang. nonalcoholic fatty liver disease – NAFLD) stanowi narastający problem kliniczny i epidemiologiczny. Ocenia się, że już co trzecia osoba na świecie może cierpieć na tę jednostkę chorobową. NAFLD obejmuje różne stany od łagodnej formy stłuszczenia, poprzez włóknienie oraz niealkoholowe stłuszczeniowe zapalenie wątroby (NASH) mogące prowadzić do marskości wątroby i jej nowotworów. Czynnikami ryzyka rozwoju NAFLD jest nadmierna masa ciała oraz otyłość centralna (brzuszna), cukrzyca typu II, dyslipidemia, wiek, płeć męska (niealkoholowa stłuszczeniowa choroba wątroby dwukrotnie częściej występuje u mężczyzn niż u kobiet). Długotrwałe spożywanie nawet umiarkowanych ilości alkoholu, w połączeniu z nadmiernym spożyciem węglowodanów, w tym fruktozy, nasyconych kwasów tłuszczowych oraz z ogólnym wzrostem kaloryczności diety sprzyja ujawnieniu się i progresji tej jednostki chorobowej. Ostatnie badania wykazały również istotną rolę mikrobioty jelitowej w rozwoju NAFLD. Mechanizm ten może dotyczyć zaburzonego metabolizmu choliny i w efekcie zmniejszenia jej dostępności oraz – co jest bardziej prawdopodobne – dysbiozy jelitowej, a także wzrostu przepuszczalności bariery jelitowej prowadzącego do ujawnienia się metabolicznej endotoksemii. Z tego względu zastosowanie probiotyków i prebiotyków może być pomocną strategią w uszczelnieniu bariery jelitowej. Zastosowanie odpowiedniej diety, zwiększenie aktywności fizycznej oraz redukcja masy ciała stanowią pierwszą linię interwencji u pacjentów z NAFLD. W tym względzie wykazano, że już 5% redukcja masy pozwala na zmniejszenie stłuszczenia wątroby. Najczęściej zalecanym modelem żywienia w terapii NAFLD jest dieta śródziemnomorska, której cechą charakterystyczną jest wysokie spożycie warzyw, owoców, oliwy z oliwek, ryb morskich, produktów zbożowych z pełnego przemiału. Częstym składnikiem kuchni śródziemnomorskiej są karczochy – źródło cynaryny i luteoliny związków o właściwościach hepatoprotekcyjnych i antyoksydacyjnych. Młode pąki karczochów podaje się zazwyczaj na surowo lub pieczone z oliwą z oliwek i miętą. Również wyniki badań epidemiologicznych zwracają uwagę na związek stosowania niskotłuszczowych diet roślinnych (ze względu na jej wysoki potencjał antyoksydacyjny) z niższym ryzykiem występowania niealkoholowej stłuszczeniowej choroby wątroby.