Dieta w kamicy szczawianowo-wapniowej

Kamica nerkowa (moczowa) dotyczy 1-3% ogółu społeczeństwa. Choroba ta częściej dotyka mężczyzn (szczyt zachorowania występuje między 30. a 40. rokiem życia) niż kobiet (szczyt zachorowania podobnie jak u mężczyzn przypada między 30. a 40. rokiem życia oraz między 50. a 65. rokiem życia). Kamica nerkowa jest zaliczana do chorób cywilizacyjnych, a wzrost częstości jej występowania w ostatnich latach znajduje wyjaśnienie w nieprawidłowo skomponowanej diecie^[1].

Czym jest kamica nerkowa?

Kamica nerkowa jest chorobą, która polega na powstawaniu i zaleganiu nierozpuszczalnych złogów (kamieni) w drogach moczowych. Złogi te powstają w wyniku wytrącania się w moczu, np. szczawianów wapnia. Złogi mogą się powiększać poprzez wzrost wokół pojedynczego jądra krystalizacji lub na skutek agregacji wielu jąder. Te kryształki zlepiają się i tworzą w drogach moczowych mniejsze lub większe konglomeraty. Zwykle małe kamienie są wydalane z moczem, ale także mogą zalegać w drogach moczowych^[2].

Czynniki sprzyjające powstawaniu szczawianów

Kwas szczawiowy powstaje głównie w wątrobie i jest usuwany z organizmu przez nerki oraz w niewielkim stopniu drogami żółciowymi. W nerkach w określonych warunkach, takich jak wysokie stężenie kanalikowe kwasu szczawiowego, wysokie stężenie wapnia, uszkodzone nabłonki kanalików, zakażenia układu moczowego i stres oksydacyjny, mogą się wytrącać szczawiany wapnia, co prowadzi do tworzenia kamieni nerkowych. Uważa się, że jednym z podstawowych czynników sprzyjających powstawaniu szczawianów i odkładaniu się złogów są stany zapalne^[1]. Istotne znaczenie ma także nadmierne zagęszczenie wydalanych związków na skutek ograniczenia objętości moczu, czego przyczyną może być zbyt niskie spożycie płynów (< 1 litra/dobę) lub znaczne ich wydalanie, a także zbyt wysokie spożycie napojów słodzonych, zawierających regulator kwasowości – kwas ortofosforowy (E338).

Źródła szczawianów

Szczawiany obecne w organizmie mogą pochodzić z żywności (m.in. szczaw, rabarbar, szpinak, orzechy, truskawki, botwinka, kakao, czekolada), ale także mogą być tworzone endogenne w wyniku zachodzących przemian metabolicznych kwasu askorbinowego i glicyny, np. przy bardzo dużej podaży witaminy C (pochodzącej głównie z suplementacji). Również niedobory pirydoksyny (witamina B6), przy toczącym się stanie zapalnym uszczuplającym zasoby glutationu w organizmie mogą być przyczyną powstawania kamicy szczawianowo-wapniowej. Uznaje się, że nadmierna podaż witaminy D i wapnia (pochodzących głównie z suplementacji) mogą być przyczyną powstawania tego typu kamicy. Z drugiej strony niedobór tych składników również zwiększa ryzyko kamicy. Stąd też należy suplementować witaminę D zgodnie z obowiązującymi rekomendacjami i zaleceniami lekarza^[3]. Z badań wynika, że relatywnie najmniejsze ryzyko tworzenia się złogów w drogach moczowych istnieje u osób spożywających 1000 mg wapnia dziennie. Z kolei dieta zawierająca 400-500 mg wapnia na dobę koreluje ze wzrostem ryzyka wystąpienia kamicy o blisko 50%^[4].

Zalecenia dietetyczne

W celu profilaktyki kamicy szczawianowo-wapniowej nie zaleca się stosować diety bogatobiałkowej, która z jednej strony powoduje wzrost wydalania z moczu wapnia i kwasu moczowego oraz zmniejszenie wydalania cytrynianów, a z drugiej zakwaszenie moczu co sprzyja krystalizacji soli moczanowych^[2]. Również dieta bogata w sód jest czynnikiem sprawczym sprzyjającym powstawaniu kamicy szczawianowo-wapniowej, poprzez zwiększone wydalanie jonów wapnia. Nadmierna podaż w diecie syropu fruktozowego i słodzonych napojów może prowadzić do zwiększonej syntezy kwasu glioksalowego, głównego prekursora kwasu szczawiowego^[1].

U pacjentów z przewlekłymi chorobami zapalnymi jelit (m.in. choroba Leśniewskiego-Crohna, wrzodziejące zapalenie jelita grubego) może występować zwiększone wchłanianie szczawianów z przewodu pokarmowego^[2]. Ryzyko kamicy nerkowej rośnie również u pacjentów z pierwotną nadczynnością przytarczyc, dną moczanową, zespołem metabolicznym, nowotworami^[2].

Jak zapobiegać powstawaniu kamicy?

Zatem, aby zapobiegać powstawaniu kamicy szczawianowo-wapniowej, należy ograniczyć nie tylko nadmierne spożycie produktów bogatych w szczawiany (szczaw, botwinka, szpinak, buraki, rabarbar, nasiona roślin strączkowych, śliwki, czekolada, kakao, agrest, rodzynki, winogrona), ale przede wszystkim ograniczyć zbyt wysokie spożycie białka, przede wszystkim pochodzenia zwierzęcego (mięso, wędliny) oraz tłuszczu pochodzenia zwierzęcego, sodu (ograniczamy spożycie żywności przetworzonej i dosalanie przy stole), syropu fruktozowego (słodycze, napoje). Należy zwiększyć podaż płynów (woda), a także warzyw (marchew, pomidory, sałata, kapusta) i dozwolonych owoców (np. jabłka, czarna porzeczka). Warzywa i owoce są cennym źródłem błonnika pokarmowego, potasu i antyoksydantów. Zalecane są produkty zbożowe pełnoziarniste (błonnik pokarmowy). W diecie należy uwzględnić źródła witaminy B6 (ryby, banany, awokado, ziemniaki, produkty zbożowe), jak również zadbać o produkty będące źródłem magnezu (np. produkty zbożowe z pełnego przemiału)^[4].

Zalecenia dietetyczne

Do poprawy smaku przygotowywanych potraw używamy delikatnych przypraw i ziół (oregano, bazylia, zioła prowansalskie, wanilia, cynamon). Generalnie uważa się, że dieta DASH (ang. Dietary Approaches to Stop Hypertension) opracowana w celu obniżenia ciśnienia tętniczego krwi i zmniejszenia ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, polegająca na spożywaniu większej ilości warzyw, owoców, produktów pełnoziarnistych, chudego białka i ograniczaniu tłuszczu i sodu może mieć prewencyjne znaczenie w obniżaniu ryzyka tworzenia kamieni nerkowych. Pamiętać należy, że nadwaga i otyłość zwiększają ryzyko kamicy nerkowej, dlatego ważne jest utrzymanie należnej masy ciała lub redukcję jej nadmiaru. Ponadto ważne jest podejmowanie regularnej aktywności fizycznej^[5].

U osób ze zdiagnozowaną kamicą należy skonstruować dietę lekkostrawną z ograniczeniem produktów bogatych w szczawiany. Należy zalecić zwiększenie objętości wypijanych płynów do co najmniej 2 l/dobę (najlepiej wodę, napary ziół). W tym względzie należy unikać spożycia napojów słodzonych i nadmiernej ilości mocnych naparów herbaty. W diecie należy ograniczyć spożycie sodu do 2300 mg/dobę, co oznacza, że do komponowania diety wybieramy produkty naturalne, z małą ilością soli, a eliminujemy z niej produkty i potrawy przetworzone zawierające sód w dużych ilościach (sery żółte, sosy, dania instant). Eliminujemy dosalanie przy stole. Podaż białka utrzymujemy na poziomie 0,8-0,9 g/kg m.c./dobę, z ograniczeniem spożycia białka pochodzenia zwierzęcego, produktów będących źródłem proliny (mięso, ryby, wywary mięsne, galarety mięsne, rybne, ser żółty). W diecie osób z kamicą układu moczowego, ze względu na korzystny udział bakterii naturalnie zasiedlających przewód pokarmowy człowieka biorących udział w degradacji szczawianów, należy uwzględnić produkty mleczne fermentowane (naturalny jogurt, twaróg, maślanka, kefir)^[4]. Z diety należy wyeliminować alkohol oraz kofeinę. Zalecaną formą przygotowania potraw jest gotowanie na parze, pieczenie w folii lub pergaminie. Należy bezwzględnie wyeliminować smażenie w głębokim tłuszczu. Z badań wynika, że takie zmiany w diecie przyczyniają się do zmniejszenia częstości nawrotów kamicy^{[5, 6]}.