autorka: mgr Alicja Misztal
położna, Certyfikowany Doradca Laktacyjny, edukator ds. laktacji
Fizjologia karmienia piersią
Proces laktacji jest regulowany na trzech poziomach:
- hormonalnym – zależnym od hormonów wydzielanych przez łożysko i gruczoły endokrynne, odpowiada za rozwój gruczołu w okresie ciąży oraz uruchomienie laktacji po porodzie,
- neurohormonalnym – zależy od odruchu prolaktynowego (odruchu wytwarzania pokarmu) oraz oksytocynowego (odruchu wypływu pokarmu), odpowiedzialny za stymulację laktacji oraz utrzymanie wytwarzania mleka,
- autokrynnym – regulacja laktacji jest zależna od stopnia opróżnienia/przepełnienia gruczołu piersiowego, związana jest z występowaniem w przepełnionym gruczole czynnika hamującego wytwarzanie pokarmu (FIL – feedback inhibitor of lactation).
Od ok. 16 tygodnia ciąży pęcherzyki mleczne zaczynają produkować mleko przedporodowe
(prepartum milk). Ten etap laktacji określany jest jako
laktogeneza I.
W ciąży wysokie stężenie progesteronu oraz estrogenów zapobiega laktogennemu działaniu prolaktyny. Z chwilą wydalenia łożyska stężenie tych hormonów gwałtownie spada, z kolei stężenie prolaktyny pozostaje wysokie, co ze wzrostem powinowactwa receptorów dla prolaktyny w gruczołach piersiowych bezpośrednio przed porodem prowadzi do obfitego wydzielania mleka w 2 3 dobie po porodzie. Jest to początek kolejnego etapu laktacji – laktogenezy II.
Następnie w okresie stabilizacji laktacji (pierwsze 2-4 tyg.) następuje dostosowanie ilości pokarmu do potrzeb dziecka. Utrzymanie wydzielania mleka na odpowiednim poziomie przez cały okres karmienia nazywamy laktogenezą III.
Skład mleka kobiecego
Pokarm kobiecy zawiera wszystkie składniki odżywcze oraz substancje bioaktywne, jakich potrzebuje rozwijający się organizm. W skład mleka kobiecego wchodzi:
- woda (aż 87,5%) – zaspokaja potrzeby organizmu,
- białko (0,8-1,4%) – dobrze przyswajalne, dostarcza budulca, zawiera dużą ilość tauryny,
- tłuszcze (3-4,5%) – łatwo przyswajalne, główne źródło energii, wysoka zawartość cholesterolu – niezbędnego do budowy tkanki nerwowej oraz LC-PUFA – budowa tkanki nerwowej, ostrość wzroku,
- węglowodany (oligosacharydy 1-1,5%, laktoza 6,5-7,3%) – głównie laktoza, źródło energii, ułatwia wchłanianie wapnia z pokarmu, z galaktozy powstają cerebrozydy (budulec tkanki mózgowej); oligosacharydy pełnią liczne funkcje ochronne organizmu, są prebiotykami,
- minerały – wszystkie niezbędne minerały w odpowiednich dla dziecka ilościach,
- witaminy – wszystkie niezbędne dla dziecka (stosunkowo niski poziom wit. K i D3 – wymagana suplementacja u dziecka).
Mleko kobiece jest szczególnym, wręcz modelowym przykładem żywności funkcjonalnej. Znajdujące się w nim bogactwo związków czynnych biologicznie, tj. enzymy, czynniki wzrostu, hormony, komórki krwi oraz czynniki przeciwinfekcyjne biorą udział w ochronie organizmu dziecka na wielu poziomach.
Warto wspomnieć o kompleksie HAMLET, który co prawda nie jest składnikiem mleka kobiecego, ale prawdopodobnie powstaje z jego elementów w kwaśnym środowisku żołądka dziecka. Kompleks ten działa wybiórczo na komórki nowotworowe, przyczyniając się do jej śmierci poprzez usuwanie jej fragmentów, z kolei zdrowe komórki pozostawia bez zmian.
Skład pokarmu nie jest stały, jego zmienność zależy od czasu trwania ciąży, fazy karmienia, okresu laktacji, diety matki (wpływ w nieznacznym stopniu, głównie rodzaj spożywanych tłuszczów, witamin z grupy B i witaminy C) oraz zmienności stężenia tłuszczów.
Jak długo kobieta powinna karmić piersią?
Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), Amerykańska Akademia Pediatrii (AAP) oraz Europejskie Towarzystwo Gastrologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci (ESPGHAN) zalecają wyłączne karmienie piersią przez pierwsze 6 miesięcy życia, a następnie rozszerzanie diety i kontynuację karmienia przez przynajmniej rok lub dłużej (AAP), do dwóch lat lub dłużej (WHO) lub tak długo, jak będzie to pożądane przez matkę i dziecko (ESPGHAN).
Nie ustalono górnej granicy wieku, do której można karmić dziecko piersią. Nie ma danych potwierdzających niekorzystne rozwojowe i psychologiczne następstwa karmienia dziecka piersią do 3. r.ż. lub dłużej (AAP). Decyzję o zakończeniu karmienia powinna podjąć para – matka i dziecko.
Naturalne wsparcie procesu laktacji – galaktogogi
Często kobiety karmiące piersią obawiając się o to, czy mają wystarczającą ilość pokarmu, sięgają po produkty wspomagające laktację – galaktogogi. Są to substancje mlekopędne mające na celu wsparcie procesu laktacji. Kobiety szczególnie sięgają po produkty pochodzenia roślinnego – zioła. Do grupy ziół działających prolaktogennie zaliczyć możemy m.in.: kozieradkę, drapacz lekarski, koper włoski, niepokalanek mnisi, rutwicę lekarską, ostropest plamisty oraz szparag dziki.
W skład herbatek laktacyjnych często wchodzą również zioła mające działanie inne niż laktogenne – np. melisa, która korzystnie wpływa na dobre samopoczucie i spokój matki. Z kolei kminek zwyczajny, koper włoski, biedrzeniec anyż mają działanie wiatropędne, pobudzają trawienie.
Ważne! Zioła w okresie laktacji powinny być stosowane z rozwagą i nigdy nie mogą zastąpić profesjonalnej porady laktacyjnej ukierunkowanej na rozwiązanie problemu. Nie należy też pić herbatek laktacyjnych „na wszelki wypadek”.
Kiedy należy zwrócić się o pomoc?
Karmienie piersią, aby przebiegało prawidłowo, potrzebuje przede wszystkim wsparcia i instruktażu. Ale gdy pojawiają się problemy, potrzeba umiejętności i wiedzy. Dlatego też, gdy pojawia się problem lub wątpliwości dotyczące karmienia piersią, warto zgłosić się do doradcy laktacyjnego (zostać nim może osoba posiadająca wykształcenie medyczne oraz ukończony kurs). Nieocenioną pomocą może okazać się również doświadczona w tematyce laktacji położna, pielęgniarka czy lekarz. Doradca zajmie się m.in. schorzeniami medycznymi, wesprze w okresie laktacji, oceni akt karmienia, pomoże przystawić dziecko do piersi, dobrać alternatywne metody karmienia dziecka, a także w razie potrzeby nauczy, jak prawidłowo odciągać pokarm i karmić butelką. Pomoc doradcy może okazać się przydatna nie tylko na początku laktacyjnej drogi, lecz na każdym etapie karmienia piersią.
Warto pamiętać!
Bezpieczeństwo farmakoterapii podczas karmienia piersią – rola farmaceuty w opiece laktacyjnej:
- Jednym z problemów, jaki może napotkać kobieta na swojej laktacyjnej drodze, jest konieczność przyjmowania leków. Wówczas staje przed dylematem: Czy mogę stosować leki? Czy ten lek jest bezpieczny dla dziecka? Jaki może mieć na nie wpływ? Dlatego też często kobieta decyduje się na rezygnację z leczenia lub odstawienie dziecka od piersi ze strachu przed niekorzystnym działaniem leków.
- I tu ogromna rola farmaceutów znających zasady farmakoterapii w laktacji. Farmaceuta w ramach swoich kompetencji oraz wiedzy na temat leków powinien wspierać karmiące kobiety, służąc pomocą i radą w określeniu bezpieczeństwa stosowania leków oraz w wyborze odpowiednich środków leczniczych.
Piśmiennictwo:
1. Nehring-Gugulska, M., Żukowska-Rubik, M., Pietkiewicz, A. (red). (2017). Karmienie piersią w teorii i praktyce. Podręcznik dla doradców i konsultantów laktacyjnych oraz położnych, pielęgniarek i lekarzy. Warszawa, Medycyna Praktyczna.
2. http://cnol.kobiety.med.pl/pl/wiedza-o-laktacji/
3. Piskorska-Jasiulewicz, M. M., Witkowska-Zimny, M. (2015). Mleko kobiece jako naturalny produkt leczniczy. Problemy Pielęgniarstwa, 23(3), 417-422.
4. Eidelman, A. I., Schanler, R. J. (2012). Breastfeeding and the use of human milk. Pediatrics, 129(3), e827-e841.
5. Borszewska-Kornacka, M. K., Rachtan-Janicka, J., Wesołowska, A., Socha, P., Wielgoś, M., Żukowska-Rubik, M., Pawlus, B. (2013). Stanowisko Grupy Ekspertów w sprawie zaleceń żywieniowych dla kobiet w okresie laktacji. Standardy Medyczne Pediatria, 10, 265-279.
6. Budzynska, K., Gardner, Z. E., Dugoua, J. J., Low Dog, T., Gardiner, P. (2012). Systematic review of breastfeeding and herbs. Breastfeeding Medicine, 7(6), 489-503.
7. Howie, P. W., McNeilly, A. S., McArdle, T., Smart, L., & Houston, M. (1980). The relationship between suckling-induced prolactin response and lactogenesis. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 50(4), 670-673.
8. Chatterton Jr, R. T., Hill, P. D., Aldag, J. C., Hodges, K. R., Belknap, S. M., Zinaman, M. J. (2000). Relation of plasma oxytocin and prolactin concentrations to milk production in mothers of preterm infants: influence of stress. The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism, 85(10), 3661-3668.