Chlorowodorek pilokarpiny w recepturze okulistycznej

Pilokarpina należąca do grupy alkaloidów imidazolowych jest substancją o dobrze poznanej budowie chemicznej i udokumentowanym działaniu leczniczym. W Farmakopei Polskiej znajdziemy monografię chlorowodorku pilokarpiny. Zgodnie z jej treścią omawiany związek przyjmuje postać higroskopijnego białego lub prawie białego krystalicznego proszku lub bezbarwnych kryształów. Ponadto chlorowodorek pilokarpiny jest bardzo łatwo rozpuszczalny w wodzie i etanolu 96% (v/v). W Farmakopei Polskiej znajdziemy również monografię azotanu pilokarpiny (Pilocarpini nitras), który nie ma obecnie zastosowania w polskiej recepturze, dlatego nie będzie omawiany w tym artykule.

Charakterystyka i działanie pilokarpiny

Dział „WYKAZ DAWEK” FP podaje stężenia i dawki dla trzech dróg podania pilokarpiny: doustnej, podskórnej oraz zewnętrznej. Dla podania zewnętrznego uwzględniono jedynie postacie okulistyczne, takie jak krople do oczu (zwykle stosowane w zakresie 1%-4%) i maść do oczu (zwykle stosowane – 2%). Warto też zauważyć, że chlorowodorek pilokarpiny zaliczamy do wykazu substancji bardzo silnie działających (wykaz A), co ma wpływ na sposób przechowywania, wykonywania i oznaczania leków z omawianym związkiem.

Pilokarpina wykazuje ogólny wpływ na organizm ludzki poprzez pobudzanie układu przywspółczulnego (jest parasympatykomimetykiem). Działając na receptory muskarynowe, pilokarpina powoduje m.in. zwiększenie czynności wydzielniczej gruczołów potowych, łzowych i ślinowych, nasilenie czynności wydzielniczych żołądka trzustki czy jelit. Stosowana jest jako antidotum na zatrucie atropiną. Oprócz tego pilokarpina używana jest również w okulistyce, m.in. w terapii jaskry.

Czym jest jaskra?

Terminem „jaskra” określamy grupę chorób o różnorodnych przyczynach, w przebiegu których dochodzi do uszkodzenia nerwu wzrokowego (neuropatia jaskrowa). Głównym czynnikiem ryzyka rozwoju jaskry jest wysokie ciśnienie panujące w oku (ciśnienie wewnątrzgałkowe).

Neuropatia jaskrowa objawia się zmianami w tarczy nerwu wzrokowego oraz charakterystycznymi ubytkami w polu widzenia i po zaćmie stanowi drugą przyczynę ślepoty na świecie. Jaskrę dzielimy na dwie duże grupy: jaskrę otwartego kąta przesączania oraz jaskrę zamkniętego kąta przesączania. W przypadku jaskry z zamkniętym kątem, kąt ten jest przysłonięty przez tęczówkę.

Zastosowanie pilokarpiny

Pilokarpina, ze względu na swoje działanie w obrębie gałki ocznej, znalazła kilka zastosowań w okulistyce. Omawiany związek powoduje skurcz zwieracza źrenicy, co prowadzi do jej zwężenia, a w efekcie rozciągnięcia utkania beleczkowania w kącie przesączania. To prowadzi z kolei do ułatwienia odpływu cieczy wodnistej i finalnie dochodzi do spadku ciśnienia wewnątrzgałkowego. Kiedyś pilokarpina była szeroko stosowana w leczeniu jaskry zarówno z otwartym, jak i zamkniętym kątem przesączania, obecnie ze względu na częstość występowania działań niepożądanych oraz dostępność leków o lepszym profilu działania, jest rzadziej rekomendowana w terapii przewlekłej. Aktualnie substancja najczęściej stosowana jest w celu przygotowania bezpośrednio przed zabiegami irydotomii (punktowe nacięcie tęczówki) lub irydoplastyki laserowej (korekcja profilu tęczówki) w ostrym zamknięciu kąta przesączania (inaczej ostry atak jaskry). Obydwa zabiegi mają na celu otworzenie kąta przesączania i umożliwienie właściwego przepływu cieczy wodnistej. Ponadto chlorowodorek pilokarpiny stosowany jest również w przypadku innych laserowych zabiegów okulistycznych, w których potrzebne jest zwężenie źrenicy.

Chlorowodorek pilokarpiny dostępny jest jako substancja pro receptura. Ze względu na istniejące zapotrzebowanie na wspomniane krople proponowana receptura znajduje się poniżej:

Rp.
2% Sol. Pilocarpini
hydrochloridi 10,0
M.f. gtt. ophthalmicae – minimsy a 0,5 ml D.t.d.
No 20

Postać kropli – wymagania

Krople oczne jako postać leku powinny spełniać szereg wymagań. Przede wszystkim powinny być izotoniczne z filmem łzowym, czyli posiadać najbardziej zbliżone ciśnienie osmotyczne. W przypadku chlorowodorku pilokarpiny, aby uzyskać izotoniczny roztwór, należy każde 0,1 g substancji rozpuścić w 2,4 g jałowej wody i uzupełnić roztworem 0,9% chlorku sodu do masy leku. W związku z tym skład wykonywanego leku będzie wyglądać następująco:

• chlorowodorek pilokarpiny 0,2 g
• woda (jałowa) 4,8 g
• 0,9% r-r chlorku sodu (jałowy) 5,0 g

Zapewnienie jałowości

Bardzo istotnym, bezwzględnym wymaganiem kropli jest zapewnienie jałowości w całym okresie ich stosowania. W tym celu mogą być dodawane substancje konserwujące. Jednak z uwagi na słabą dostępność recepturowych substancji konserwujących oraz możliwości, jakie oferują nam współczesne opakowania kropli, można pominąć konserwanty. Ponadto brak konserwantów wyeliminuje działania niepożądane związane z ich stosowaniem. Wspomniane opakowania to m.in. pojemniki jednodawkowe (minizakraplacze) o specjalnej konstrukcji zawierające np. sączek wyjaławiający. Minimalna pojemność płynu w pojedynczym minizakraplaczu to 0,5 ml.

Substancje pomocnicze

Ze względu na pewne możliwości buforujące filmu łzowego, nie ma konieczności dodawania substancji buforujących, których dostępność w recepturze również jest ograniczona. Pominięto też dodatek innych substancji pomocniczych, w ten sposób krople stają się możliwe do wykonania praktycznie każdej izbie recepturowej, gdyż bazują na najłatwiej dostępnych składnikach.

Wykonanie

Naczynia niezbędne do wykonania leku (zlewkę i bagietkę – przechowywane osobno dla substancji wykazu A) wyjałowić suchym gorącym powietrzem stosując odpowiednie parametry sterylizacji, np. 170 st. C przez 1 godzinę. W uprzednio przygotowanej loży z nawiewem laminarnym odważyć chlorowodorek pilokarpiny i rozpuścić w jałowej wodzie. Następnie dodać roztwór jałowego 0,9%-NaCl do przepisanej masy leku. Całość przesączamy przez uprzednio aktywowany (np. za pomocą 2-3 ml 0,9%-NaCl) sączek wyjaławiający o średnicy porów 0,2 µm. Przesączamy kolejno do 20 minizakraplaczy. Zakraplacze zatrzaskujemy, pakujemy do odpowiednio oznaczonego pudełeczka.

Trwałość (przechowujemy w lodówce)

Nieotwarte minimsy – 28 dni, po otwarciu zużyć w ciągu 24 h.