Witaminy w recepturze aptecznej

Temat witamin w recepturze, pomimo że wielokrotnie poruszany, nadal wydaje się niewyczerpany i to z kilku powodów. Jeden z nich stanowią obliczenia dotyczące wspomnianych składników. W niniejszym artykule skupię się na wyliczeniach dotyczących witaminy D3, zwłaszcza że gęstość jednego z jej preparatów zmieniła się na przestrzeni lat.

Masa, objętość, gęstość

Główną jednostką miary funkcjonującą w recepturze jest gram. Dlatego na recepcie zawierającej przepis recepturowy nie jest konieczne podawanie jednostki, gdyż każda osoba wykonująca lek doskonale wie, że chodzi o gramy. Przepisanie składnika w mililitrach czy jednostkach międzynarodowych wymaga wyraźnego zaznaczenia tego na recepcie. Istotnym problemem w przypadku witamin jest fakt, iż są one dostępne w postaci leków gotowych, których zawartość w opakowaniu podaje się w jednostkach objętości. Wykonując lek recepturowy, będziemy najczęściej roztwory witamin odważać, z kolei do wyceny konieczne jest przeliczenie odważonej masy na objętość. Pomostem łączącym obie te wartości jest gęstość, czyli stosunek masy substancji do zajmowanej przez nią objętości.

Preparaty cholekalcyferolu

Witamina D3 nie występuje w formie substancji pro receptura. Leki recepturowe z jej dodatkiem wykonuje się z leków gotowych, umieszczonych w wykazie leków, które mogą być traktowane jako surowce farmaceutyczne^[1]. Na wykazie tym obecnie mamy 3 preparaty cholekalcyferolu: Devikap, Juvit D3 i Vigantol. Najważniejsze informacje dotyczące każdego z nich zebrano w poniższej tabeli.

Jak wynika z tabeli, ilość jednostek witaminy D3 zawarta w jednej kropli jest taka sama w przypadku wszystkich preparatów, różna jest natomiast liczba kropli w 1 ml. Produkty te łączy również ta sama (i jedyna) substancja pomocnicza, a mianowicie triglicerydy nasyconych kwasów tłuszczowych o średniej długości łańcucha. Zmiana w wykazie substancji pomocniczych jest najistotniejsza w przypadku Devikapu. Do 2020 r. preparat ten posiadał bazę wodną, w skład której wchodziły: makrogologlicerolu rycynooleinian, sacharoza, disodu fosforan dwunastowodny lub dwuwodny, kwas cytrynowy jednowodny, aromat anyżowy, alkohol benzylowy woda oczyszczona. Gęstość takiego płynu wynosiła wtedy 1,1 g/ml (wartość większa od gęstości wody). Od 2021 r. na rynku dostępna jest jedynie forma olejowa Devikapu z gęstością w zakresie 0,93-0,96 g/ml (czyli wartość mniejsza od gęstości wody). Różnica gęstości jest więc znacząca i ma wpływ na sposób wykonywania leku i/lub jego wyceny, w zależności od sposobu wypisania recepty. Zawartość witamin w przepisach recepturowych najczęściej podaje się na 2 sposoby: w jednostkach międzynarodowych (przykładem jest recepta nr 1) oraz klasycznie w gramach (przykład w recepcie nr 2). W każdym z tych dwóch przypadków schemat obliczeń będzie nieco inny, co zaprezentowałam poniżej.

Recepta 1

Rp.
Vit. D3 80 000 j.m.
Vit A 60 000 j.m.
Aquae destillatae 40,0
Lekobasae ad 200,0
M.f.ung.
D.s. 1 x na noc

W powyższej recepcie zawartości witamin przepisano w j.m., co oznacza, że możemy użyć każdego z dostępnych w wykazie leków^[1] preparatów, musimy je natomiast prawidłowo przeliczyć.  W naszym przypadku do wykonania użyjemy Devikapu oraz witaminy A Medana. W obu przypadkach gęstości wymagane dla tych preparatów podawane są w formie zakresu: wspomniane 0,93-096 g/ml dla Devikapu oraz 1.075-1.097 g/ml dla A Medana. Producent podaje szczegółowe wartości gęstości w zależności od serii preparatu. Rozbieżności w gęstości pomiędzy poszczególnymi seriami są jednak niewielkie, ponadto witaminy posiadają stosunkowo niewielką toksyczność, dlatego nie ma konieczności każdorazowego używania innej wartości gęstości w zależności od serii, tak jak to ma miejsce w przypadku nystatyny. Wystarczy jedynie przyjęcie uśrednionej wartości, czyli w przypadku Devikapu, będzie to 0,945 g/ml, natomiast dla Vitaminy A Medana – 1,086 g/ml. W związku z tym obliczenia do recepty nr 1 będą wyglądać następująco:

a) Devikap

15 000 j.m. – 1 ml Vitaminy

80 000 j.m. – X

X = 5,33 ml , co oznacza, że do wyceny wpisujemy 0,53 opakowania

0,945 g – 1 ml

X – 5,33 ml

X ≈ 5,04 g – czyli tyle odważamy leku

b) Vit. A Medana

50 000 j.m. – 1 ml

60 000 j.m. – X

X = 1,2 ml, co oznacza, że do wyceny wpisujemy 0,12 opakowania

1,086 g – 1 ml

X – 1,2 ml

X ≈ 1,3 g – czyli tyle odważamy leku.

c) Obliczenie ilości podłoża

200 g – 5,04 g – 1,3 g – 40,0 = 153,66 g lekobazy

Podsumowując, najpierw obliczono objętość płynu zawierającą przepisaną ilość jednostek witaminy (czyli wartość potrzebna do wyceny), następnie z gęstości obliczono masę płynu, która posłużyła do wyliczenia ilości podłoża oraz do wykonania leku.

Recepta 2

Rp.
Mentholi 0,4
Vit. A sol
Vit. E sol
Devikap aa 5,0
Glicerini ad 250,0
M.f.sol.
D.s. 2 x dziennie 1 łyżka

W powyższej recepcie roztwory witamin przepisano w gramach, czyli w takich jednostkach, w jakich będziemy je odważać. W celu wykonania leku nie będzie więc dodatkowych obliczeń dotyczących witamin. Przeliczenie będzie natomiast potrzebne do wyceny tegoż leku. W tym sposobie przepisywania witamin nie jest podana ich moc, więc musimy założyć, że dotyczy ona najsłabszych dostępnych preparatów zawartych w wykazie^[1]. W przypadku witaminy A będzie to więc witamina A Hasco o mocy 45 000 j.m./ml. Krople witaminy E mają to samo stężenie, więc można użyć każdego z dwóch dostępnych preparatów. Z kolei w przypadku witaminy D3, w tej konkretnej recepcie podano dokładnie nazwę preparatu, czyli wiadomo, że chodziło o moc 15 000 j.m./ml.

Obliczenia

a) Obliczenie ilości gliceryny

250 g – 0,4 g – 5 g – 5 g – 5 g = 234,6 g gliceryny

b) Vit. A Hasco

1,15 g – 1 ml

5 g – X

X ≈ 4,35 ml – czyli do wyceny można przyjąć 0,44 opakowania

c) Vit. E Medana

0,93 g – 1 ml

5 g – X

X ≈ 5,38 ml – czyli do wyceny można przyjąć 0,54 opakowania

d) Devikap

0,945 g – 1 ml

5 g – X

X ≈ 5,3 ml – czyli do wyceny dodajemy 0,53 opakowania

W tym przypadku jest nieco mniej wyliczeń, nie jest konieczne obliczanie ilości roztworów witamin potrzebnych do wykonania leku, gdyż podano je od razu w przepisie recepturowym. Bezpośrednio z podanych wartości obliczamy więc masę gliceryny. Konieczne do wyceny leku było natomiast wyliczenie objętości poszczególnych roztworów witamin, zrobiono to oczywiście na podstawie gęstości podanych przez producentów.