Stres oksydacyjny – mechanizmy patofizjologiczne, objawy, profilaktyka

Stres oksydacyjny to stan zaburzonej równowagi pomiędzy poziomem wolnych rodników a zdolnością organizmu do ich neutralizowania. Jego przewlekłe działanie może prowadzić do uszkodzenia komórek i nasilać rozwój wielu chorób cywilizacyjnych. Oznacza to, że skutki stresu oksydacyjnego mają bezpośrednie przełożenie na zdrowie, a zapobieganie mu stanowi ważny element planu terapeutycznego. Jaka jest w tym rola farmaceuty?

Co to jest stres oksydacyjny? Definicja

Stres oksydacyjny to stan patologiczny wynikający z zachwiania równowagi pomiędzy wytwarzaniem reaktywnych form tlenu (RFT, ang. ROS – reactive oxygen species) a zdolnością układów antyoksydacyjnych organizmu do ich efektywnej neutralizacji.

Nadmiar RFT prowadzi do uszkodzenia struktur komórkowych, w tym lipidów (peroksydacja lipidów), białek oraz materiału genetycznego (DNA).

Przyczyny stresu oksydacyjnego

Przyczyny stresu oksydacyjnego można podzielić na wewnętrzne i zewnętrzne.

Tabela 1. Przyczyny stresu oksydacyjnego. Oprac. własne na podstawie ogólnodostępnych materiałów.

Czynniki te – działając łącznie lub oddzielnie – zaburzają równowagę oksydacyjną organizmu i zwiększają ryzyko wielu chorób przewlekłych, w tym miażdżycy, nowotworów, cukrzycy i neurodegeneracji.

Objawy i diagnostyka stresu oksydacyjnego

Stres oksydacyjny zwykle daje niespecyficzne, ale zauważalne objawy. Do tych najczęściej pojawiających się należą: 

• ciągłe zmęczenie,
• obniżona odporność,
• wolniejsze gojenie się ran,
• problemy skórne (przesuszenia, utrata elastyczności),
• pogorszenie koncentracji. 

Objawy te wynikają z uszkodzeń komórkowych spowodowanych przez nadmiar wolnych rodników.

W rozpoznawaniu stresu oksydacyjnego kluczową rolę odgrywa diagnostyka laboratoryjna oparta na oznaczaniu biomarkerów redoksowych. Do najczęściej stosowanych należą:

• MDA (dialdehyd malonowy) – pokazuje poziom uszkodzeń lipidów błon komórkowych,
• 8-OHdG (8-hydroksy-2'-deoksyguanozyna) – marker uszkodzeń DNA,
• aktywność enzymów antyoksydacyjnych, takich jak dysmutaza ponadtlenkowa (SOD), katalaza i peroksydaza glutationowa.

Ocena tych parametrów pozwala lepiej zrozumieć, czy w organizmie pacjenta występuje przewlekły stres oksydacyjny, a także dobrać odpowiednią strategię profilaktyki lub leczenia.

W leczeniu stresu oksydacyjnego kluczowe jest wspieranie naturalnych mechanizmów obronnych organizmu. Rzadziej kuracja wymaga ukierunkowanego leczenia farmakologicznego obejmującego choroby współtowarzyszące.

Skutki stresu oksydacyjnego

W wyniku stresu oksydacyjnego dochodzi do uszkodzeń komórkowych, takich jak utlenianie białek, peroksydacja lipidów oraz mutacje DNA. Może to prowadzić do zaburzeń funkcji komórek, ich śmierci lub transformacji nowotworowej. Jednym z najbardziej widocznych skutków jest przyspieszone starzenie się organizmu, objawiające się m.in. pogorszeniem stanu skóry, zmniejszeniem elastyczności tkanek, a także obniżeniem zdolności regeneracyjnych.

Długotrwały stres oksydacyjny sprzyja rozwojowi wielu chorób przewlekłych, w tym chorób sercowo-naczyniowych (takich jak miażdżyca i nadciśnienie), chorób neurodegeneracyjnych (np. choroba Alzheimera i Parkinsona), cukrzycy typu 2 oraz nowotworów. Dodatkowo wpływa negatywnie na układ odpornościowy, obniżając jego skuteczność i wywołując przewlekłe stany zapalne.

Także wzrok nie pozostaje obojętny na działanie wolnych rodników. Stres oksydacyjny przyczynia się do rozwoju zaćmy i zwyrodnienia plamki żółtej (AMD), czyli chorób, które mogą prowadzić do znacznego pogorszenia widzenia, a nawet ślepoty.

Leczenie stresu oksydacyjnego – co można doradzić pacjentowi?

W przypadku stresu oksydacyjnego interwencje terapeutyczne opierają się przede wszystkim na działaniach prewencyjnych, ponieważ zasadniczo nie istnieje klasyczne leczenie przyczynowe.

Profilaktyka obejmuje m.in.:

• minimalizowanie ekspozycji na czynniki nasilające produkcję reaktywnych form tlenu,
• wspieranie fizjologicznych mechanizmów antyoksydacyjnych, zarówno enzymatycznych, jak i nieenzymatycznych.

Działania te mają na celu przywrócenie równowagi redoksowej w komórkach oraz ograniczenie uszkodzeń oksydacyjnych struktur biologicznych, które leżą u podłoża wielu chorób przewlekłych.

W związku z tym rola farmaceuty koncentruje się głównie na:

• edukacji pacjenta,
• modyfikacji stylu życia,
• ewentualnej suplementacji wspomagającej naturalne systemy obronne organizmu.

W działaniach profilaktycznych ważną rolę odgrywa farmaceuta, który może nie tylko edukować pacjentów na temat zdrowych nawyków, ale także doradzać odpowiednią suplementację i wspierać w wyborze preparatów najlepiej dopasowanych do indywidualnych potrzeb.

Pacjent powinien również udać się do lekarza w celu oceny stanu zdrowia.

Znaczenie diety w profilaktyce stresu oksydacyjnego

Jednym z najistotniejszych elementów prewencji stresu oksydacyjnego jest odpowiednio zbilansowana dieta, dostarczająca bioaktywnych związków o właściwościach przeciwutleniających.

Antyoksydanty można znaleźć przede wszystkim w:

• warzywach,
• owocach,
• produktach pełnoziarnistych,
• zdrowych tłuszczach (np. oliwie z oliwek). 

Warto więc włączyć te składniki do codziennej diety.

Składniki odżywcze (zawarte w pożywieniu) mają wpływ na efektywność mechanizmów obronnych organizmu wobec reaktywnych form tlenu (RFT), które odpowiadają za uszkodzenia lipidów, białek i kwasów nukleinowych.

Szczególne znaczenie przypisuje się związkom takim jak polifenole, karotenoidy, niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT) oraz błonnik pokarmowy, które wspierają funkcjonowanie układu antyoksydacyjnego oraz sprzyjają utrzymaniu homeostazy redoksowej na poziomie komórkowym.

Suplementacja w redukcji stresu oksydacyjnego

Dieta na stres oksydacyjny powinna być wspierana suplementacją. Kluczową rolę w niej będą odgrywać substancje o udokumentowanym działaniu ochronnym, czyli witaminy: C, E i D. Wspomagają one neutralizację wolnych rodników i wzmacniają układ odpornościowy.

Skutki stresu oksydacyjnego będą także łagodzić suplementy z polifenolami – głównie resweratrolem i kurkuminą. Znane są one z właściwości przeciwzapalnych i antyoksydacyjnych.

Pacjentom zmagającym się ze stresem oksydacyjnym warto polecać też preparaty z koenzymem Q10, astaksantyną oraz glutationem. Te pierwsze są znane z przeciwdziałania uszkodzeniom komórkowym. Glutation to główny antyoksydant produkowany przez organizm.

Styl życia pacjenta jako element profilaktyki stresu oksydacyjnego

Duży wpływ na poziom stresu oksydacyjnego mają codzienne nawyki. Bez ich zmiany trudno go obniżyć. Chcąc naturalnie przywrócić organizmowi równowagę oksydacyjną, warto postawić na umiarkowaną, ale regularną aktywność fizyczną oraz zadbać o higienę snu.

Należy także unikać przewlekłego stresu psychicznego oraz ekspozycji na zanieczyszczenia środowiska i dym tytoniowy.

Podsumowanie

Stres oksydacyjny ma duży wpływ na zdrowie. Jego konsekwencje sięgają znacznie dalej niż chwilowe zmęczenie czy obniżona odporność. Uszkodzenia oksydacyjne mogą przyspieszać starzenie, pogarszać przebieg chorób przewlekłych, a nawet inicjować zmiany nowotworowe.

Dlatego tak istotne są działania wyprzedzające, które łączą modyfikację stylu życia, odpowiednią dietę, celowaną suplementację oraz redukcję narażenia na czynniki prooksydacyjne. W tym wszystkim farmaceuta pełni nie tylko funkcję doradczą, ale i edukacyjną – wspierając pacjentów w świadomym dbaniu o równowagę oksydacyjną.

***

Autor: Dagmara Sagan
Konsultacja lekarska: dr Bartłomiej Śmieszniak