Owsica – rozpoznanie i leczenie

autorka: dr n. med. Magdalena Wołoszko
pediatra

Choroba ta spowodowana jest przez drobnego nicienia owsika ludzkiego (Enterobius vermicularis). Źródłem zakażenia jest zawsze człowiek. Nie można zarazić się od zwierząt. Do zakażenia dochodzi poprzez połknięcie jaja pasożyta, niezwykle rzadko poprzez zaaspirowanie ich poprzez drogi oddechowe. Wewnątrz jelita owsik dojrzewa przez ok. 2-4 tygodnie, a dorosła samica wędruje w okolice odbytu i składa tam jaja. Te mogą być roznoszone przez brudne ręce na przedmioty codziennego użytku. Obecność pasożytów w okolicy odbytu powoduje świąd tej okolicy, a co za tym idzie dotykanie i drapanie przez dziecko tej okolicy. Ponowne połknięcie przez człowieka jaja zamyka cykl rozwojowy pasożyta. Jajo owsika znajdujące się poza organizmem człowieka może pozostać zakaźne nawet do 3 tygodni. U niektórych osób może dochodzić do autozakażenia jeśli jaja, obecne np. pod paznokciami, gdy dziecko drapie się w okolicy odbytu, zostaną ponownie przez nie połknięte.

Gdy dziecko uskarża się na...
Zakażenie to może przebiegać z typowymi objawami, ale i bezobjawowo. Wszystko zależy od intensywności zakażenia oraz jego czasu trwania i osobniczej wrażliwości. Objawy zakażenia mogą być bardzo różne i niecharakterystyczne. Typowo występują: nocny świąd odbytu, bóle brzucha, utrata apetytu, zmęczenie, osłabienie, rozdrażnienie, kłopoty ze snem, zgrzytanie zębami, cienie pod oczami. Pierwszym objawem zakażenia może być stan zapalny okolicy odbytu lub sromu u dziewczynek. W badaniach laboratoryjnych można napotkać eozynofilię w rozmazie krwi obwodowej oraz niedokrwistość trudną do wyjaśnienia innymi przyczynami.

Jak rozpoznać owsicę?
Rozpoznanie owsicy jest dość proste. Podczas masywniejszej i dłużej trwającej infekcji dorosłe nicienie można zaobserwować „gołym okiem” w okolicy odbytu lub w kale. Opiekunowie opisują nicienie jako małe, białe, cienkie, ruszające się niteczki wielkości kilku milimetrów do centymetra. Podejrzewając owsicę, warto oglądać okolice odbytu dziecka wieczorem i rano. Wówczas można zaobserwować wędrujące tam samice owsika. Przy takim wywiadzie od opiekuna leczenie można zastosować bez wcześniejszego badania w kierunku zakażenia.

W diagnostyce owsicy skąpoobjawowej zastosowanie mają badania wymazu z okolicy odbytu pobierane specjalną techniką oraz mikroskopowe badanie kału w poszukiwaniu jaj pasożyta. Wymaz z okolicy odbytu powinien być wykonany rano przed podmyciem, specjalną szpatułką z przylepcem. Szpatułkę można też zrobić domowym sposobem z patyczka kosmetycznego i folii spożywczej, a całość zabezpieczyć w pojemniczku na próbkę moczu. Dla pewnego wykluczenia zakażenia badanie powtarzamy trzykrotnie. Jeden dodatni wynik wystarczy do rozpoznania.

Co powinien zrobić farmaceuta, gdy przyjdzie do niego pacjent z podejrzeniem owsicy?
Dzieci powyżej 2. roku życia oraz dorośli z typowym przebiegiem choroby mogą być leczeni tylko na podstawie objawów. Leczenie owsicy jest dość proste i nieobciążające, jednak wymaga znajomości określonych reguł. Wówczas nie dojdzie do nawrotu choroby. Stosowane są substancje przeciwpasożytnicze, takie jak pyrantelum, albendazol, mebendazol oraz odpowiednie postępowanie higieniczne. Wizyta u lekarza powinna być zalecana w celu potwierdzenia diagnozy lub w przypadku dzieci i dorosłych z chorobami towarzyszącymi. Jednoczasowo leczenia wymagają również wszyscy domownicy oraz osoby mające codzienny, bliski kontakt z osobą zakażoną (niania, babcia, dziadek). Zwykle nie podejmujemy leczenia bezobjawowych domowników w wieku niemowlęcym oraz kobiet w ciąży i karmiących. Pyrantel to obecnie jedyna substancja stosowana w leczeniu owsicy dostępna bez recepty (OTC) – dotyczy to postaci zawiesiny. Znaczy to, że pacjent zgłaszający się do farmaceuty po pomoc w leczeniu owsicy może otrzymać ten lek bez wcześniejszej konsultacji z lekarzem.

Dla dzieci polecana jest forma zawiesiny, a dla dorosłych tabletki. Lek ten możliwy jest do podania dzieciom od 2. roku życia, ważącym minimum 11 kg, w trakcie lub po posiłku. U dzieci dawkowanie wynosi 11 mg/kg masy ciała na dawkę, jednorazowo. Dorośli ważący poniżej 75 kg zażywają 3 tabletki, a >75 kg 4 tabletki. Nie należy przekraczać zalecanej dawki leku. Mechanizm działania pyrantelum polega na blokowaniu przewodnictwa nerwowo-mięśniowego robaka obłego. Lek działa głównie w świetle jelita, tylko nieznacznie wchłaniając się z przewodu pokarmowego. Po podaniu jednorazowej dawki leku przeciwpasożytniczego obowiązuje jego ponowne podanie po 2-3 tygodniach, aby skutecznie pozbyć się pasożytów w różnym okresie rozwoju. Pyrantelum metabolizuje się w wątrobie i jest wydalany z moczem i kałem. Przeciwwskazaniem do podania pyrantelum są m.in. zaburzenia funkcji wątroby, czy miastenia gravis. Warto również, aby farmaceuta znał podstawowe działania niepożądane polecanego leku, takie jak: nudności, brak apetytu, wymioty, biegunka, przejściowe podwyższenie wartości transaminaz, bóle, zawroty głowy, wysypka, gorączka, zaburzenia słuchu. Zwykle jednak są one przejściowe i o łagodnym nasileniu. Jednak w każdym przypadku należy zgłosić się do lekarza. Nie zaleca się profilaktycznego odrobaczania dzieci, tylko dlatego, że inne dziecko w grupie przedszkolnej miało tego typu zakażenie. Takie dziecko wymaga jedynie obserwacji w kierunku wystąpienia objawów zakażenia. W takim przypadku wystarczy jedynie uspokoić rodzica i poinformować, w kierunku jakich objawów należy obserwować dziecko.

Jak zapobiegać?
Higiena jest podstawowym sposobem zapobiegania owsicy. Należy nauczyć dziecko mycia rąk po każdym przyjściu z dworu do domu, przed jedzeniem, po wizycie w toalecie. Podczas leczenia zakażenia owsikami należy dokładnie posprzątać mieszkanie, szczególnie zmienić bielizną pościelową, piżamy, bieliznę, ręczniki. Powinny być one wyprane w minimum 60 st. C (co się da – w 90 st. C) oraz starannie wyprasowane gorącym żelazkiem. Pierwsza zmiana pościeli powinna mieć miejsce następnego dnia po przyjęciu pierwszej dawki leku przeciwpasożytniczego. Podczas leczenia piżama powinna być zmieniana codziennie. Paznokcie u dziecka powinny być przycięte na krótko. Na okres leczenia zaleca się również dietę z ograniczeniem węglowodanów (szczególnie słodyczy) i leczenie ewentualnych towarzyszących zaparć. Opiekunowie zakażonego dziecka powinni zgłosić ten fakt do placówki opiekuńczej, do której uczęszcza dziecko (przedszkole, żłobek), aby wzmóc czujność innych rodziców oraz nauczycieli na zachowania higieniczne dzieci. W zapobieganiu zakażeniom pasożytniczym niezmiernie istotne jest zachowanie podstawowych zasad higieny, jak częste mycie rąk, nie wkładanie przez dzieci przedmiotów i rąk do buzi, nie obgryzanie paznokci. Po 14 dniach od zakończenia leczenia wskazane jest wykonanie kontrolnego badania parazytologicznego.