Letnie ukąszenia – co zagraża pacjentom ze strony stawonogów?

autorka: lek. Małgorzata Marcinkiewicz
dermatolog

Narażenie na bezpośredni kontakt z insektami jest różne w zależności od obszaru i pory roku. Mucha tse-tse, która przenosi śpiączkę afrykańską, doprowadziła do wyludnienia niektórych terenów Afryki. Skorpiony preferują kraje o klimacie suchym i gorącym. Komary zaś potrzebują do życia i rozwoju obecność wody, przy czym nawet niewielka jej ilość, jak choćby kałuża, wystarczy im do zasiedlenia. W warunkach polskich najbardziej uciążliwe są wiosną i latem. Z kolei pchły czy wszy spotykane są całorocznie. Nie bez znaczenia są zaniedbania w zakresie higieny osobistej, które prowadzą do zwiększonego ryzyka ekspozycji.
Ryzyko ekspozycji wzrasta także w okresie urlopowym. Wiosna i lato sprzyjają dłuższemu i bliższemu kontaktowi ze stawonogami, zwłaszcza kleszczami, komarami czy osami. W związku z tym częściej obserwuje się schorzenia skórne powodowane przez wspomniane organizmy.

Komary
Komary odgrywają istotną rolę jako rezerwuar i wektor chorób zakaźnych. Spośród schorzeń o największym znaczeniu w skali globalnej przenoszonych przez te owady wymienia się: malarię, filariozę, żółtą gorączkę, dengę i zapalenia mózgu o różnej etiologii. Warto zaznaczyć, że tylko nieliczne gatunki komarów są nośnikami chorób infekcyjnych, które w zasadzie nie występują w warunkach klimatu umiarkowanego. Ciekawostką jest fakt, że samice komarów żywią się krwią i to one stanowią utrapienie dla człowieka, bowiem pożywieniem samców są soki roślin. Ukłucia komarów wywołują swędzące zmiany skórne. Na ogół są liczne, a świąd jest na tyle uciążliwy, że prowadzi do drapania, a czasem wtórnych infekcji bakteryjnych. Objawy można złagodzić kremami i płynami przeciwświądowymi lub miejscowymi glikokortykosteroidami. Szybką ulgę i zmniejszenie nasilenia objawów, jak świąd, pieczenie i obrzęk, przynoszą leki przeciwhistaminowe do stosowania miejscowego, zwłaszcza antazolina i nafazolina, która łagodzi także stan zapalny. Przy dużym nasileniu świądu konieczne może się okazać zażycie doustnych leków przeciwhistaminowych. Najlepszą metodą uniknięcia przykrych objawów skórnych jest stosowanie repelentów, które mają za zadanie odstraszyć komary i są skuteczne.

Meszki
Meszki są małymi owadami o rozmiarach 2-6 mm. W Polsce żyje ok. 50 gatunków. Podobnie do komarów zasiedlają wilgotne tereny. Także w przypadku meszek to samice żywią się krwią. Atakują chmarami krowy, konie, świnie, owce, drób i ludzi. Ze względu na małe rozmiary wchodzą w nozdrza i uszy. Ukąszenie meszki jest bolesne z uwagi na aparat gębowy, który jest przystosowany do rozcinania skóry. Nie przenoszą chorób, lecz ich ślina ma właściwości toksyczne. Może dochodzić do powstania zaczerwienienia, obrzęków, a nawet wysokiej temperatury ciała. Odczyn na skórze utrzymuje się od 5 do 7 dni. W celu złagodzenia uciążliwych objawów występujących po ukąszeniu przez meszki (jak również po ukłuciu komarów, mrówek, pszczół, os i innych owadów) warto sięgnąć po miejscowe preparaty zawierające substancje przeciwhistaminowe (dimetynden, antazolina czy nafazolina).

Pszczoły i osy (błonkoskrzydłe)
Pszczoły i osy należą do rzędu owadów nazwanego błonkoskrzydłe, inaczej błonkówki, wśród których wymienia się także trzmiele, szerszenie, a nawet mrówki. Ich ukłucia są bolesne, dochodzi do odczynów alergicznych. Co ciekawe, osy potrafią żądlić wielokrotnie w przeciwieństwie do pszczół, które po ataku tracą swój aparat żądlący. Do klasycznych objawów użądlenia przez te owady należy ból, świąd, rumień i obrzęk. Jeśli przypadkowo dostaną się do jamy ustnej, ich użądlenie może skutkować obrzękiem języka lub nagłośni, a nawet niedrożnością dróg oddechowych. W wyniku wielokrotnych użądleń może dojść do rozwoju nadwrażliwości typu I, choć u niektórych osób dochodzi do rozwoju alergii na jad pszczół czy os już po pierwszym użądleniu. Przy kolejnym ukłuciu obserwuje się obrzęk warg, policzków i powiek, łzawienie, pokrzywkę na skórze. Chorzy zgłaszają uczucie duszności, a najgroźniejszym powikłaniem jest wstrząs anafilaktyczny i obrzęk krtani. Jeśli nie otrzymają natychmiastowej pomocy może nawet dojść do zgonu. W przypadku użądlenia przez pszczołę lub osę należy usunąć żądło oraz ograniczyć rozprzestrzenianie się toksyny, np. poprzez stosowanie okładów z lodu. Przydatne są także miejscowe środki przeciwświądowe i glikokortykosteroidy. Ciężkie odczyny alergiczne, które mogą w najgorszym przypadku zagrażać życiu, wymagają postępowania jak w reakcjach anafilaktycznych. Konieczne jest jak najszybsze podanie adrenaliny. Adrenalina kurczy bowiem naczynia krwionośne w związku z czym wzrasta ciśnienie tętnicze krwi. Ponadto zmniejsza obrzęk tkanek i uwalnianie cytokin i substancji prozapalnych z komórek tucznych. Objawy, które powinny zaniepokoić, to: zawroty głowy, kołatanie serca, chrypka, uczucie braku powietrza, nudności i wymioty. Pojawiają się zwykle w ciągu kilku minut, a nawet sekund. U części osób może dojść do gwałtownego obniżenia ciśnienia tętniczego i utraty przytomności. Skóra jest wtedy chłodna, blada i wilgotna. Postępowanie, tak jak wspomniano, opiera się na szybkim podaniu adrenaliny domięśniowo, a także leków przeciwhistaminowych i glikokortykosteroidów w celu zapobieżenia narastania lub nawrotom objawów.

Kleszcze
Kleszcze należą do pajęczaków żywiących się krwią. Rozróżniamy dwa typy: miękkie, które krótko pobierają pokarm od żywiciela i twarde, które odżywiają się przez 3 do 12 dni, a następnie odpadają i to właśnie one najczęściej przenoszą choroby zakaźne. W Europie kleszcze są odpowiedzialne za rozprzestrzenianie się boreliozy i kleszczowego zapalenia mózgu. Często pacjenci nie zauważają ukąszenia przez kleszcza. Czasami jednak w miejscu ukąszenia obserwuje się pojedynczą, swędzącą, czerwoną grudkę lub guzek. W przypadku przeniesienia boreliozy w 2-3 tygodnie od ukąszenia na skórze pojawia się charakterystyczny szerzący się obwodowo rumień zwany rumieniem wędrującym. Konieczne jest szybkie włączenie leczenia antybiotykiem, by nie dopuścić do progresji choroby i zajęcia układu stawowego i krwionośnego. Jeśli kleszcz zostanie zauważony na skórze, należy usunąć go w całości ze skóry za pomocą pęsety. Odcięcie dopływu powietrza stawonogowi poprzez posmarowanie go masłem lub inną tłustą substancją grozi wydaleniem wydzielin kleszcza do skóry i większym prawdopodobieństwem przeniesienia choroby.