Fitoterapia zaparć

dr n. farm. Maciej Strzemski
aptekarz, miłośnik i popularyzator receptury aptecznej

Na przestrzeni dziejów nasz tryb życia wynikający z osiągnięć nauki pozytywnie wpłynął na średnią jego długość. W średniowieczu pięćdziesięcioletni człowiek uważany był za starca, co w dzisiejszych czasach jest już nie do pomyślenia. Mimo to szeroko rozumiany charakter naszej działalności skutkuje występowaniem coraz to większej liczby chorób cywilizacyjnych. Brak aktywności fizycznej, dieta ubogoresztkowa, stres oraz stosowanie niektórych leków hipotensyjnych, spazmolitycznych, moczopędnych, przeciwbólowych czy preparatów żelaza, może być przyczyną nawykowych zaparć. Zaparcia te diagnozuje się, jeśli liczba defekacji jest mniejsza niż trzy w tygodniu i stan ten trwa minimum trzy miesiące.

W przypadku podejrzenia wystąpienia takich zaparć należy zwrócić uwagę pacjentom, by nie bagatelizowali swego stanu. Powinni oni udać się do specjalisty w celu wykluczenia innych poważnych schorzeń. Zaparcia występują znacznie częściej u osób po 60. roku życia, z wiekiem wzrasta również ryzyko występowania nowotworów jelit, z którymi to mogą się wiązać podobne objawy, jak np. uczucie niepełnego wypróżnienia. Jeśli dodatkowo występują biegunki (naprzemiennie z zaparciami), krwawe lub czarne stolce, należy bezwarunkowo skierować pacjenta do lekarza.

Powinniśmy również zdawać sobie sprawę z faktu, że zza aptecznej lady nie jesteśmy w stanie zdiagnozować pacjenta, dlatego ewentualność wystąpienia poważnej choroby pacjent winien zawsze skonsultować z lekarzem. Jeśli jednak mamy do czynienia z typowym zaparciem nawykowym, to powinniśmy zalecić: zmianę trybu życia i diety oraz odpowiednią fitoterapię. Zalećmy pacjentowi zwiększenie aktywności fizycznej. Mogą to być zwykłe spacery, które nie tylko pozytywnie wpłyną na pasaż jelitowy, ale w ogóle poprawią stan zdrowia pacjenta. Osoba cierpiąca z powodu zaparć powinna również zwiększyć udział produktów zawierających błonnik w diecie, jeść suszone owoce, np. śliwki czy figi. Udzielanie rad w stylu: „proszę się nie stresować” jest raczej bezcelowe, gdyż ludziom z reguły trudno dziś zastosować się do takich zaleceń.

Naturalne preparaty
Pacjent powinien uzyskać w aptece również pomoc w postaci zaordynowania konkretnego preparatu leczniczego. Świat roślin dostarcza nam zasadniczo dwóch grup surowców znajdujących zastosowanie w leczeniu zaparć. Są nimi surowce śluzowe (Semen Plantaginis ovatae, Semen Lini czy Semen Psylli) oraz surowce antranoidowe (Aloe, Rhei Radix, Folium Sennae czy Cortex Frangulae). Dwa ostatnie surowce, czyli liść senesu oraz kora kruszyny są dobrze znane nie tylko farmaceutom, ale co bardzo istotne – również pacjentom. Nie trzeba specjalnie przekonywać chorych, że napar z senesu czy kruszyny działa przeczyszczająco – wszyscy to wiedzą i ufają, że zadziała zawsze. Monografie obydwu surowców znalazły się w Farmakopei Polskiej, co może świadczyć o ich ugruntowanej pozycji w fitoterapii. Kora kruszyny zawdzięcza swą aktywność obecności glukofrangulin A i B oraz frangulin A i B, natomiast liść senesu – sennozydom A, B, C i D. Związki te zwiększają zawartość wody w jelicie przez stymulowanie wydzielania chlorków do światła jelita i blokadę pompy sodowo-potasowej w nabłonku jelita. Zahamowanie resorpcji wody powoduje zwiększenie objętości kału i w efekcie doprowadza do defekacji. Surowce te są skutecznymi lekami zarówno w przypadku zaparć nawykowych jak i atonicznych. Z ich stosowaniem, tak jak w przypadku innych leków, wiążą się jednak pewne ograniczenia.

Przeciwwskazania i działania niepożądane
Należy pamiętać, że długotrwałe zażywanie antranoidów wiąże się z poważnymi konsekwencjami. Niewłaściwe ich stosowanie może doprowadzić do rozwoju tzw. syndromu leniwego jelita, tak więc pacjent uzyska efekt przeciwny do zamierzonego. Bezwarunkowym przeciwwskazaniem do stosowania surowców antranoidowych są: zapalenie i owrzodzenie jelita grubego oraz choroba Leśniowskiego-Crohna. Nie powinno się ich również podawać kobietom w ciąży i karmiącym piersią oraz dzieciom do 12. r.ż. Należy pamiętać, że stosowanie leków przeczyszczających prowadzi do utraty elektrolitów (głównie jonów potasu) z organizmu. Notowano również występowanie krwiomoczu i białkomoczu oraz przypadki uszkodzenia nerwów jelit. Leki należące do tej grupy nie mogą być więc stosowane bez ograniczeń (maksymalnie 10 dni) oraz w niewłaściwych wskazaniach. Należy stanowczo odradzić pacjentom stosowanie kory kruszyny czy liścia senesu jako środków odchudzających.

Jedynym uzasadnionym wskazaniem do ich stosowania są zaparcia, a doświadczony farmaceuta powinien przeprowadzić z pacjentem szczegółowy wywiad na temat jego stanu zdrowia przed zaordynowaniem mu preparatu opartego na pochodnych antracenu.