Dietetyczne wsparcie w leczeniu otyłości

Bezpośrednią przyczyną rozwoju nadwagi i otyłości jest długotrwały dodatni bilans energetyczny, który jest efektem nieracjonalnego, zbyt kalorycznego żywienia i/lub zbyt niskiej aktywności fizycznej. Zatem pierwszą i podstawową metodą stosowaną w leczeniu otyłości jest zastosowanie diety o obniżonej podaży energii.

Nawracająca choroba przewlekła

Otyłość jest postępującą i nawracającą chorobą przewlekłą, bez tendencji do samoistnego ustępowania, charakteryzującą się nadmierną ilością tkanki tłuszczowej. Otyłość pogarsza stan zdrowia i zwiększa ryzyko rozwoju wielu chorób w tym cukrzycy typu 2, nadciśnienia tętniczego, dyslipidemii, miażdżycy, stłuszczeniowej choroby wątroby, zespołu bezdechu sennego, ale też przewlekłej choroby nerek, zaburzeń płodności, choroby zwyrodnieniowej stawów, a także części nowotworów złośliwych^[1]. W Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób i Problemów Zdrowotnych (ICD-10, International Statistical Classification of Diseases and Related Health Problems) otyłość posiada kod E66. Wyniki Badania Zdrowia i Czynników Ryzyka przeprowadzonego przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego PZH – Państwowy Instytut Badawczy (NIZP PZH – PIB) w lutym 2025 r. wskazują, że nadmierna masa ciała charakteryzuje blisko 56% Polaków w wieku 20 lat lub więcej, zaś 13,9% cierpi na otyłość^[2].

Leczenie

Otyłość jest chorobą, którą łatwo się rozpoznaje, ale trudniej leczy. Do postawienia diagnozy nadwagi lub otyłości konieczne jest w pierwszej kolejności dokonanie pomiarów masy ciała (rano na czczo po uprzedniej wizycie w toalecie) i wzrostu oraz obwodu talii (pomiar ten ułatwia określenie rodzaju otyłości oraz ryzyko nasilenia zaburzeń metabolicznych). Wskaźnik masy ciała (BMI, ang. body mass index) jest ilorazem masy ciała wyrażonej w kilogramach oraz kwadratu wzrostu podanego w metrach (kg/m²). Punktem odcięcia do rozpoznania nadwagi jest wartość wskaźnika BMI ≥25 kg/m² a BMI ≥30 kg/m² wskazuje na występowanie otyłości^[3]. W przypadku dzieci i młodzieży nadwagę i otyłość ocenia się na siatkach centylowych^[4]. BMI jako wskaźnik nadwagi i otyłości ma pewne ograniczenia zastosowania, które wynikają z braku zróżnicowania zawartości w ciele tkanki tłuszczowej i tkanki mięśniowej oraz braku informacji dotyczących rozmieszczenia tkanki tłuszczowej. Obwód talii służy jako pośredni wskaźnik trzewnej dystrybucji tkanki tłuszczowej i umożliwia ocenę ryzyka metabolicznego^[3].

W populacji dorosłych Europejczyków zgodnie z kryteriami diagnostycznymi International Diabetes Federation (IDF) otyłość brzuszną rozpoznaje się przy obwodzie talii ≥94 cm u mężczyzn oraz ≥80 cm u kobiet. Z kolei Amerykański Narodowy Program Edukacji Cholesterolowej (National Cholesterol Education Program; NCEP) za otyłość typu brzusznego u osób dorosłych przyjął obwód talii większy bądź równy 102 cm u mężczyzn i 88 cm u kobiet^[3].

Przydatnym narzędziem diagnostycznym w ocenie stanu odżywienia jest również wskaźnik WHR (ang. waist to hip ratio). Wskaźnik ten oblicza się, dzieląc obwód talii w centymetrach przez obwód bioder w centymetrach. U kobiet wartości równe lub większe niż 0,85 świadczą o otyłości brzusznej (trzewnej, centralnej), z kolei mniejsze niż 0,85 o otyłości udowo-pośladkowej (gynoidalnej). U mężczyzn wartość punktu odcięcia dla tego wskaźnika wynosi 0,9. Aby ocenić zawartość w ciele tkanki tłuszczowej, należy dokonać oceny składu ciała.

Analiza impedancji bioelektrycznej BIA

Obecnie techniką, która w największym stopniu ma zastosowanie w poradnictwie dietetycznym, jest analiza impedancji bioelektrycznej BIA (ang. Bioelectrical Impedance Analysis)^[5]. Według Światowej Organizacji Zdrowia (World Health Organization; WHO) za otyłość uznaje się nadmiar tkanki tłuszczowej w organizmie ≥25% u mężczyzn i ≥35% u kobiet^[6].

Bezpośrednią przyczyną rozwoju nadwagi i otyłości jest długotrwały dodatni bilans energetyczny, który jest efektem nieracjonalnego, zbyt kalorycznego żywienia i/lub zbyt niskiej aktywności fizycznej^[7]. Zatem pierwszą i podstawową metodą stosowaną w leczeniu otyłości jest zastosowanie diety o obniżonej podaży energii^[6]. W szczególności powinno się ograniczyć spożywanie produktów zawierających dużą ilość tłuszczów (głównie nasyconych kwasów tłuszczowych) i węglowodanów prostych i zastąpić je produktami bogatymi w błonnik pokarmowy (szczególnie frakcji rozpuszczalnej – przykładem mogą być β-glukany zawarte w płatkach owsianych oraz pektyny w jabłkach) oraz produkty węglowodanowe o niskim indeksie glikemicznym (np. surowa zamiast ugotowana marchew)^[1].

Podaż energii w diecie

Podaż energii w diecie zalecanej w leczeniu otyłości należy ustalać indywidualnie dla każdego pacjenta, obliczając w pierwszej kolejności jego całodzienne zapotrzebowanie na energię z uwzględnieniem podstawowej przemiany materii oraz poziomu aktywności fizycznej (PAL), który mieści w zakresie 1,2-2,0 (1,2 dla osób z bardzo niewielką aktywnością fizyczną, 1,4 dla osób wykonujących pracę w pozycji siedzącej, 2,0 dla osób bardzo aktywnych fizycznie zarówno w pracy, jak i poza nią^[1]. W następnym kroku wartość całodziennego zapotrzebowania energetycznego pomniejsza się średnio o 500 kcal (deficyt energetyczny)^[1]. W początkowym okresie stosowania diety ubogoenergetycznej redukcja masy ciała jest większa, głównie z powodu zużywania zasobów glikogenowych ustroju, czemu towarzyszy uwalnianie wody. Należy pamiętać o ponownym obliczeniu zapotrzebowania energetycznego u osób, u których masa ciała zmniejszyła się o 10% w porównaniu do wyjściowej masy ciała^[1]. Ponadto wartość energetyczna zalecanej diety redukcyjnej nie może być niższa od wartości koniecznej do utrzymania podstawowej przemiany materii^[1].

Dieta ubogoenergetyczna

Planując dietę ubogoenergetyczną, można stosować zasady diety śródziemnomorskiej, diety DASH, wegetariańskiej itp. Istotne jest to, aby planując dietę redukcyjną zadbać o odpowiednią, zgodną z normami żywienia podaż witamin i składników mineralnych^[7]. Należy podkreślić, że diety o nadmiernej restrykcji kalorycznej oraz diety niezrównoważone pod względem podaży makro-i mikroskładników są nieefektywne w dłuższym okresie czasu, a czasami szkodliwe dla zdrowia^[1].

Rekomendowane produkty i posiłki

Rekomendowanymi grupami produktów w diecie redukcyjnej są rośliny strączkowe, warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste, niskotłuszczowe produkty mleczne, ryby, jaja oraz chude gatunki mięs (np. drobiowe)^[1]. Są to produkty w dużej mierze charakteryzujące się wysoką zawartością błonnika pokarmowego i niską gęstością energetyczną (np. rośliny strączkowe, warzywa, owoce, produkty pełnoziarniste), co pozwala komponować jadłospisy zaspokajające głód, nawet gdy zastosowany jest deficyt energetyczny.

Posiłki w diecie ubogoenergetycznej należy jadać w regularnych odstępach czasu. Poza regularnością bardzo istotne jest urozmaicenie diety. Umożliwia to dostarczenie organizmowi wszystkich niezbędnych składników pokarmowych, a ponadto ma istotne znaczenie psychologiczne. Podczas redukcji masy ciała należy pamiętać o spożyciu odpowiedniej ilości wody (2-3 litry wody). Najlepiej wybierać wodę niegazowaną. Przede wszystkim terapię dietetyczną należy połączyć ze zwiększoną aktywnością ruchową (odpowiednio dobraną do możliwości wysiłkowych pacjenta) oraz wsparciem psychologicznym. Uznaje się również za konieczne prowadzenie szeroko zakrojonych działań edukacyjnych, ukierunkowanych na długotrwałą zmianę nawyków żywieniowych oraz stylu życia pacjenta.