Antybiotyki – stosowanie u dzieci

autorka: dr n. farm. Arleta Matschay
Pracownia Farmacji Praktycznej, Katedra i Zakład Technologii Postaci Leku, Wydział Farmaceutyczny, Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu

Najistotniejszą kwestią jest prawidłowe rozróżnienie infekcji bakteryjnej z możliwością leczenia antybiotykami od wirusowej, w której antybiotykoterapia jest przeciwwskazana. Niestety w pierwszej fazie choroby obraz infekcji, np. dróg oddechowych w obrębie gardła, migdałków podniebiennych, ucha środkowego czy nosa, jest trudny do rozpoznania. Lekarz pediatra powinien dokonać właściwego wywiadu, przeprowadzić badanie przedmiotowe, a także rozważyć wykonanie badania mikrobiologicznego (antybiogram). Jest to niezwykle istotne pacjentów pediatrycznych, gdyż proces rozwijającej się infekcji bakteryjnej przebiega u dzieci często niezmiernie dynamicznie (zakażenie może znacznie szybciej przejść w proces uogólniony). Dodatkowo u dzieci reakcja organizmu na terapię też jest odmienna z uwagi na stadium rozwojowe związane z wiekiem, a mechanizmy obronne są niedostatecznie wykształcone w obronie przed patogenami, co spowodowane jest niedojrzałością immunologiczną. Zalecony antybiotyk powinien charakteryzować się największą skutecznością eradykacji bakterii. Dlatego w przypadku zdiagnozowanej infekcji bakteryjnej korzystniej jest dobrać preparat o szerokim działaniu bakteriobójczym (na bakterie Gram-dodatnie i -ujemne) niż bakteriostatycznym, szczególnie jeśli nie wykonano uprzednio antybiogramu. Dobór antybiotyku powinien uwzględniać także najmniejszą liczbę działań niepożądanych, wydłużony odstęp pomiędzy kolejnymi dawkami i najlepszą postać terapeutyczną. W takich przypadkach lekarz powinien dostosować właściwości farmakologiczne poszczególnych preparatów z indywidualnymi cechami małego pacjenta, takimi jak: wiek, masa ciała, drogi podania. Ponadto bardzo ważne jest ustalenie schematu właściwego dawkowania po dokonanej ocenie parametrów farmakokinetycznych, ze względu na niedojrzałość czy dysfunkcje poszczególnych układów i narządów (żołądek, wątroba, jelita, nerki), a także ewentualne reakcje alergiczne, stosowane wcześniej antybiotyki i schorzenia współistniejące.

Niestety, mimo stosunkowo dobrze poznanej terapii antybiotykami ciągle mają miejsce nieprawidłowości w jej zastosowaniu. Przede wszystkim już na początku może pojawić się zbyt wczesna i nieuzasadniona decyzja lekarza o rozpoczęciu leczenia antybiotykiem. Zbyt rzadko także zleca się badania bakteriologiczne w celu doboru rodzaju antybiotyku. Ponadto podczas leczenia może mieć miejsce nieprawidłowe dostosowanie antybiotyku do wieku dziecka oraz nieodpowiednie dawkowanie czy niewłaściwa długość terapii, co może skutkować brakiem pożądanych efektów terapeutycznych i powikłań terapii. Rodzice muszą zostać poinformowani przez lekarza prowadzącego ich dziecko, a także dodatkowo przez farmaceutę w aptece podczas realizacji recepty na antybiotyk, iż niezmiernie istotne jest rozpoczęcie systematycznej antybiotykoterapii, właściwa dawka leku, odpowiedni schemat dawkowania, długość kuracji oraz zwrócenie uwagi na ewentualne działania niepożądane.

W leczeniu ambulatoryjnym u dzieci lekarze zalecają najczęściej stosowanie antybiotyków w postaci zawiesin (jeśli nie ma przeciwwskazań) przygotowywanych z proszków czy granulatów przez samych rodziców. Bardzo ważne jest dla osiągnięcia odpowiedniego efektu terapeutycznego wyjaśnienie rodzicom, jak prawidłowo przygotować taką zawiesinę. Istotne jest również odpowiednie odmierzanie zaleconej dawki za pomocą skalowanej łyżeczki, kieliszka czy strzykawki oraz okres przydatności takiej zawiesiny (maksymalnie do 7-10 dni, czyli na okres kuracji) i warunki przechowywania.

U dzieci jest to najdogodniejsza postać leku do podania (powodująca najmniej stresu podczas leczenia), gdyż zawiesina posiada z reguły wyrazisty słodki smak coli czy owoców (truskawki, maliny, pomarańcze). Częstym błędem popełnianym przez samych rodziców podczas leczenia dzieci jest zaprzestanie stosowania antybiotyków bezpośrednio po ustąpieniu objawów chorobowych. Z reguły czas leczenia infekcji bakteryjnych antybiotykami u dzieci kształtuje się od 7 do 10 dni i nie może ulegać skróceniu, gdyż istnieje ryzyko nawrotów choroby, a drobnoustroje chorobotwórcze nabywają oporności. Długość terapii jest uzależniona od rodzaju zastosowanego antybiotyku, rodzaju infekcji bakteryjnej i przebiegu jej leczenia (stąd często wizyta kontrolna u lekarza) oraz czynników ryzyka (niedobory odporności u dzieci).

Najczęściej stosowanymi antybiotykami w leczeniu infekcji bakteryjnych u najmłodszych pacjentów są β-laktamy o działaniu bakteriobójczym, a wśród nich amoksycylina zalecona w infekcjach wywołanych przez bakterie nieprodukujące β-laktamaz, m.in. jako lek pierwszego rzutu w ostrym zapaleniu ucha środkowego, zapaleniu błony śluzowej zatok, zapaleniu oskrzeli, zakażeniu układu moczowego czy tkanek miękkich. Ponadto stosowana często łącznie z kwasem klawulanowym (blokującym aktywność β-laktamaz) poszerza jej spektrum działania przeciwbakteryjnego o szczepy oporne na β-laktamazy.

Jednym z działań niepożądanych w trakcie stosowania tego antybiotyku mogą być zaburzenia żołądkowo-jelitowe w postaci biegunki, nudności czy wymiotów, dlatego w celu zmniejszenia nietolerancji pokarmowej należy podawać go tuż przed posiłkami. Dodatkowo do antybiotykoterapii stosowanie równoległe probiotyków może zmniejszać ryzyko biegunek, choć zastosowany probiotyk powinien uwzględnić szczepy o udowodnionej skuteczności w danej sytuacji klinicznej.

Podsumowując, nie należy obawiać się leczenia antybiotykami u dzieci, gdyż w wielu wypadkach jest to jedyna forma skutecznej terapii schorzeń infekcyjnych. Musi jednak zostać zalecona u dzieci przez lekarzy pediatrów w sposób rozważny, a przez rodziców być odpowiedzialnie stosowana, aby zapewnić jak największe bezpieczeństwo w trakcie i po leczeniu. Dodatkowo ochroną przed rozwojem infekcji bakteryjnych stanowi przestrzeganie higieny osobistej dziecka i jego otoczenia.