Alergia na jad owadów błonkoskrzydłych

autorka: dr n. med. Katarzyna Wrotek
specjalista chorób wewnętrznych, alergolog, członkini Polskiego Towarzystwa Alergologicznego

Dlaczego tak się dzieje? Otóż po użądleniu owad wprowadza do skóry jad zawierający zróżnicowane białka będące enzymami. Białka te uszkadzają błony komórkowe i połączenia między komórkami umożliwiając szybkie rozchodzenie się reakcji poza miejsce użądlenia. Jednym z lepiej poznanych jest jad pszczół. W jego skład wchodzą między innymi:

• białka (np. fosfolipaza, hialuronidaza, fosfataza kwaśna, melityna) – oprócz mobilizowania układu immunologicznego do reakcji alergicznej niszczą komórki i struktury położone między nimi,


• aminy biogenne – są to substancje takie jak histamina i dopamina, odpowiedzialne za pojawienie się obrzęku, zaczerwienienia, swędzenia i bólu.

Dawka jadu uwalniana podczas użądlenia jest zmienna nawet u osobników tego samego gatunku. U pszczoły waha się w przedziale 50-140 mcg, u osy 1,7-3,1 mcg, u trzmiela 10-31 mcg. Warto pamiętać, że osa w przeciwieństwie do pszczoły może użądlić nawet kilkukrotnie. Reakcją fizjologiczną jest ból, obrzęk i wybroczyny w miejscu użądlenia. Objawy znikają samoistnie. U niektórych osób pojawia się reakcja na jad owadów błonkoskrzydłych wynikająca z nadmiernej reakcji układu immunologicznego, czyli reakcja alergiczna. Może być miejscowa lub uogólniona. Alergiczna reakcja miejscowa obejmuje ograniczony obszar i manifestuje się bólem, obrzękiem, swędzeniem i zaczerwienieniem. W miejscu użądlenia może pojawić się twardy, bolesny naciek. Aby reakcja ta mogła zasłużyć na określenie „alergiczna”, obrzęk powinien być większy niż 10 cm i utrzymywać się dłużej niż 24 godziny.

Zdecydowanie rzadziej na skutek użądlenia i aktywacji układu immunologicznego rozwija się uogólniona reakcja alergiczna. Objawy pojawiają się szybko (często kilka minut po użądleniu) i jednocześnie obejmują skórę, układ krążenia, oddechowy i pokarmowy. Reakcja tego typu jest stanem zagrożenia życia, cenne zatem są akcje informujące społeczeństwo, jak sobie radzić w takich sytuacjach i jak pomóc choremu. Do oceny ciężkości alergii na jad pszczoły lub osy może służyć skala opracowana przez Muellera. Skala ta pozwala uporządkować zgłaszane przez chorego dolegliwości i ustalić sposób postępowania (patrz: tabela).

Nasilone uogólnione reakcje alergiczne znane są pod nazwą wstrząs anafilaktyczny. Ponieważ rozwija się błyskawicznie, wymaga tak samo szybkiego działania ze strony otoczenia. Należy pamiętać, że wstrząs może rozwinąć się po kontakcie z alergenem, z którym już wcześniej była styczność i nic szczególnego się nie działo. Przykładowo, po pierwszym użądleniu przez pszczołę pojawił się jedynie niewielki odczyn miejscowy, a po kolejnym użądleniu po kilku latach rozwinął się wstrząs anafilaktyczny.

Znając te zagrożenia ze strony owadów błonkoskrzydłych warto pomyśleć o zapewnieniu sobie bezpieczeństwa. Bardzo ważna jest profilaktyka. Pszczoły i osy nie są agresywne, żądlą jedynie w obronie własnej i swojego gniazda. Dlatego nie należy stwarzać sytuacji niepokojących owady i odbieranych przez nie jako atak.

Oto kilka zasad, których warto przestrzegać:

• Nie machać rękami ani innymi przedmiotami przed latającym owadem, nie usuwać samodzielnie gniazd.


• Nie pozostawiać jedzenia i napojów bez odpowiedniej osłony.


• Na wycieczkę za miasto warto wybrać ubrania w kolorach pastelowych i nie używać intensywnie pachnących kosmetyków.


• Zachować ostrożność podczas aktywności typu:
  - prace w ogrodzie,
  - chodzenie boso,
  - jedzenie i picie poza pomieszczeniami zamkniętymi,
  - uprawianie sportu na wolnym powietrzu,
  - przebywanie w pobliżu uli, zwłaszcza podczas wybierania miodu.

Jeżeli dojdzie do użądlenia, to pszczoły pozostawiają w skórze żądło ze zbiornikiem jadu, które należy jak najszybciej usunąć. Najlepszą metodą jest zdrapanie (paznokciem lub ostrym przedmiotem). Trzeba unikać ściskania (ugniatania) żądła, ponieważ powoduje to wprowadzenie do skóry większej porcji jadu.

Łagodząco na obrzęki i ból będą działały zimne okłady, np. żelowe lub kompresy z sody oczyszczonej.

W przypadku nasilonego świądu pomóc mogą leki zawierające antazolinę o działaniu przeciwhistaminowym i α-adrenomimetyk – nafazolinę. Współdziałanie obu tych składników prowadzi do łagodzenia miejscowych objawów zapalnych, takich jak świąd, ból, pieczenie, obrzęk, zwłaszcza, jeśli mają podłoże alergiczne.

Osoby, które przebyły uogólnioną reakcję alergiczną po użądleniu, powinny się zaopatrzyć na sezon wiosenno-letni w zestaw ratunkowy obejmujący trzy leki. Najważniejsza jest adrenalina. Jej działanie wspomoże jeden z leków przeciwhistaminowych, np. cetyryzyna, feksofenadyna, loratadyna. I do kompletu doustny glikokortykosteroid, np. prednizon.

Pierwszym lekiem, po który należy sięgać w rozwijającym się wstrząsie anafilaktycznym, jest adrenalina. Działa szybko i odwraca skutki reakcji alergicznej. Daje czas potrzebny na dotarcie pogotowia ratunkowego. Zarówno chorzy jak i osoby z bliskiego otoczenia powinni zapoznać się, w jaki sposób należy z niej skorzystać, zanim będzie ewentualnie potrzebna.