Lipa – właściwości lecznicze i zastosowanie w przeziębieniach

Zima sprzyja zachorowaniom na wszelkiego rodzaju infekcje wirusowe i – choć rzadziej – bakteryjne. Dobrze więc pamiętać o ziołach, których unikalne składniki aktywne wykazują wielokierunkowe działanie w zwalczaniu objawów przeziębienia. Doskonałym przykładem tego typu rośliny będzie lipa, a dokładniej jej kwiat.

Zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania (GMP)

Zanim surowiec zielarski lipy będzie mógł być wykorzystany do produkcji leków o statusie OTC, musi spełnić szereg wymagań. Jakość w przypadku ziół jest szczególnie ważna, ponieważ na poziom zawartości substancji aktywnych wpływ ma wiele czynników na każdym etapie produkcji. Mowa tutaj o takich elementach, jak m.in.: warunki wzrostu rośliny (gleba, temperatura, nasłonecznienie), warunki zbioru surowca, proces suszenia, proces przechowywania (magazynowanie) czy transport surowca. Na każdym z tych etapów obowiązują zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania (GMP), które umożliwiają zapewnienie odpowiedniej jakości surowca, a tym samym ułatwiają przeprowadzenie standaryzacji. Standaryzacja, czyli proces ujednolicenia surowca pod względem zawartości związków czynnych, w przypadku produkcji leków ziołowych jest niezmiernie ważny, ponieważ od niego zależy skuteczność działania końcowego leku. Literaturą ułatwiającą normalizację parametrów jakościowych jest oczywiście Farmakopea, która zawiera informacje na temat badań przeprowadzanych w celu potwierdzenia tożsamości oraz zapewnienia odpowiedniej jakości surowca. Badania te w przypadku kwiatu lipy obejmują:

• badanie makroskopowe (porównanie cech wyglądu rośliny z informacjami zawartymi w podpunkcie A działu „TOŻSAMOŚĆ” Monografii szczegółowej kwiatu lipy);
• badanie mikroskopowe (obserwacja próbki surowca pod mikroskopem i porównanie z danymi zawartymi w podpunkcie B działu „TOŻSAMOŚĆ”);
• badanie zawartości najważniejszych składników czynnych (przeprowadzenie chromatografii cienkowarstwowej sproszkowanej substancji roślinnej i porównanie z roztworem zawierającym kwas kawowy, hiperozyd oraz rutozyd);
• badania jakości (badanie zanieczyszczeń, strata masy po suszeniu, zawartość popiołu całkowitego).

Lipa – klasyfikacja i właściwości

Lipa to okazałe i długowieczne drzewo, które powszechnie występuje w naszym klimacie, dzięki czemu pozyskiwany z niej surowiec jest łatwo dostępny, a tym samym sprawdzony, bo stosowany od stuleci. Ze względu na dużą ilość wytwarzanego nektaru roślina jest ceniona również przez pszczelarzy. Miód lipowy stanowi wartościowy produkt posiadający właściwości immunostymulujące.

W Polsce spotkamy dwa gatunki dostarczające równocennego surowca leczniczego: lipę drobnolistną (Tilia cordata syn. Tilia parvifolia) oraz lipę szerokolistną (Tilia platyphyllos syn. Tilia grandifolia). Bardziej powszechna i mniej wymagająca jest lipa drobnolistna. Z kolei nieco szybciej kwitnie lipa szerokolistna (druga połowa czerwca, początek lipca). Obydwa gatunki zaliczamy do lipowatych (Tiliaceae), czyli grupy, która w zależności od literatury występuje w randze podrodziny lub rodziny.

Surowiec leczniczy stanowi kwiat lipy (Tilliae flos; według FP VI: kwiatostan lipy – Tilliae inflorescentia), którego definicja według Farmakopei Polskiej XII brzmi: cały, wysuszony kwiatostan Tilia cordata, Tilia platyphyllos, Tilia x vulgaris (będący mieszańcem dwóch wymienionych wcześniej gatunków) lub ich mieszanina. Według FPVI powinien być on zebrany w czasie kwitnienia i wysuszony w temperaturze nie wyższej niż 40 st. C. Farmakopealne (FPXII) właściwości surowca uwzględniają jego zapach (słaby, aromatyczny) oraz smak (słaby, słodki i śluzowaty). Niezależnie od gatunku, kwiatostan jest żółtawozielony i zwykle składa się z 2-7 kwiatów, sporadycznie do 16.

Kwiat lipy zawiera wiele cennych grup metabolitów wtórnych, do których należą przede wszystkim flawonoidy, stanowią one pochodne kwercetyny (m.in. kwercetyna, hiperozyd, rutozyd), kemferolu (np. charakterystyczny dla tego surowca: tylirozyd) i akacetyny.

Farmakopea Polska VI podaje informację, że surowiec powinien zawierać nie mniej niż 0,7% flawonoidów w przeliczeniu na kwercetynę. Kolejnym istotnym składnikiem jest olejek eteryczny, występujący w ilości ok. 0,05% (m.in. farnezol, geraniol, linalol, limonen, eugenol). Poza tym znajdziemy tam również związki śluzowe, kwasy fenolowe, proantocyjanidyny czy garbniki.

Działanie napotne lipy

Omawiany surowiec posiada przede wszystkim działanie napotne, za które odpowiedzialne są m.in. flawonoidy (wspomniany wcześniej tylirozyd). Mechanizm tego działania opiera się na zwiększeniu wrażliwości gruczołów potowych na bodźce przesyłane przez nerwy współczulne, oraz w mniejszym stopniu – bezpośrednim stymulowaniu gruczołów potowych. Kolejny ważny zespół działań to: osłaniające błony śluzowe górnych dróg oddechowych, powlekające i zmiękczające, co zawdzięczamy zawartości substancji śluzowych. Właściwości te pozwalają złagodzić kaszel i ukoić ból gardła. Surowiec wykazuje też łagodne działania: przeciwgorączkowe i przeciwzapalne. Z pozostałych właściwości można również wymienić działanie łagodnie uspokajające, spazmolitycznie, pobudzające wydzielanie soku żołądkowego i żółci czy moczopędne.

Łagodzenie objawów przeziębienia

Omówione właściwości sprawiają, że surowiec najczęściej stosujemy w łagodzeniu objawów przeziębienia oraz w przebiegu infekcji dróg oddechowych, zwłaszcza ze współwystępującą gorączką. Przyrządzamy w postaci naparu – FP VI podaje, że zalecana ilość to od 2 do 6 g surowca, zarówno w dawce jednorazowej, jak i dobowej. Do przygotowanego napoju warto też dodać odrobinę dosładzających specyfików, które również posiadają cenne właściwości, np. syropu malinowego czy miodu. Co ciekawe, efekt napotny możemy uzyskać nie tylko pijąc napar, ale również korzystając z leczniczej kąpieli. Kwiat lipy znajdziemy w składzie farmakopealnych ziół przeciwgorączkowych (Species antipyreticae), o których mowa w dziale Monografii narodowych FP XII. Oprócz omawianego surowca w mieszance znajdziemy również kwiat bzu czarnego, korę wierzby, kwiat rumianku i ziele krwawnika, zmieszane w ściśle określonych proporcjach. O wiele rzadziej kwiat lipy możemy znaleźć w składzie mieszanek uspokajających oraz regulujących trawienie.

Pamiętajmy również o bezpieczeństwie. Kwiatu lipy nie podaje się u dzieci poniżej 4. r.ż. Surowiec nie jest wskazany dla kobiet w okresie ciąży oraz karmienia piersią, ze względu na niewystarczające badania. Nie stosujemy również w przypadku nadwrażliwości na lipę.