Związki srebra w recepturze aptecznej

Srebro i jego związki są szeroko stosowane w przemyśle i kosmetyce ze względu na ich odkażające właściwości. Nie dziwi więc fakt, że spotkamy je również w aptece. Przepisy zawierające różne formy srebra znajdziemy w starych receptariuszach, a część z nich jest stosowana do tej pory. Ze względu na różnorodne postacie i liczne interakcje warto szczegółowo przyjrzeć się temu zagadnieniu.

Srebro w recepturze aptecznej

Srebro w postaci metalicznej jest pierwiastkiem należącym do grupy miedziowców układu okresowego. Jego liczba atomowa to 47, natomiast masa atomowa wynosi 107,87 u. Zaliczane jest do grupy metali szlachetnych, czyli mało reaktywnych. W obecnej recepturze możemy znaleźć trzy związki/odmiany tego pierwiastka, każdy z nich posiada nieco inne właściwości i zastosowanie. Mowa tutaj o srebrze koloidalnym, azotanie srebra oraz proteinianie srebra.
Srebro koloidalne (Argentum colloidale ad usum externum) syn. Collargol, Corgolum, Argentum colloidale to według definicji farmakopealnej, koloidalne, metaliczne srebro zawierające białko. Zawiera ono od 70-80% srebra (w przeliczeniu na wysuszoną substancję). Cechuje je dobra rozpuszczalność w wodzie (dokładnie według FP: łatwo rozpuszczalna lub rozpuszczalna) i słaba rozpuszczalność w etanolu (zgodnie z FP: związek praktycznie nierozpuszczalny w etanolu 96% v/v). Wygląd według FP to zielone lub niebieskawoczarne, metalicznie połyskujące płatki lub proszek, higroskopijny.

Związki srebra

Azotan srebra (Argenti nitras) syn. Lapis, Lapis infernalis, kamień piekielny, Argentum nitricum wygląda nieco inaczej i zgodnie z FP to biały lub prawie biały, krystaliczny proszek lub przezroczyste, bezbarwne kryształy. Jego wzór chemiczny to AgNO3, a masa cząsteczkowa 169,9 u. Cechuje go dobra rozpuszczalność (według FP: bardzo łatwo rozpuszczalny w wodzie, rozpuszczalny w etanolu 96% v/v).

Proteinian srebra (Argentum proteinicum) syn. białczan srebra, Protargol, Prorgol to organiczny kompleks srebra z białkiem, według FP VI zawierający nie mniej niż 7,5% i nie więcej niż 8,5% srebra. Przyjmuje postać (wg FP VI) żółtobrunatnych, błyszczących łusek lub żółtobrunatnego proszku prawie bez zapachu, rozkładającego się pod wpływem światła. Substancja ta bardzo łatwo rozpuszcza się w wodzie i praktycznie nie rozpuszcza się w etanolu 760 g/l.

Na przestrzeni lat można było spotkać jeszcze inne związki srebra w recepturze. Najwięcej monografii na ten temat zawiera Farmakopea Polska II, opublikowana w 1937 roku (m.in. monografię żelatynianu srebra – Argentum gelatinosum). Innym związkiem, który nie znalazł się w Farmakopei Polskiej będzie targezyna (dwuacetylotaninobiałczan srebrowy, kompleks koloidalny). Związki te nie są już obecnie stosowane, mają znaczenie historyczne.

Spośród omawianych związków srebra najsilniejsze właściwości posiada azotan srebra, który zaliczamy do wykazu substancji bardzo silnie działających (wykaz A). Jego działanie będzie zależne od stężenia, a należy zauważyć, że zakres stosowanych stężeń w przypadku tej substancji jest bardzo szeroki (od 0,05% nawet do 50%!).

Działanie i właściwości

Azotan srebra może więc działać odkażająco, bakteriobójczo, ściągająco i przyżegająco. W aktualnej recepturze najrzadziej stosujemy srebro koloidalne, zaliczane do wykazu B (substancji silnie działających), wykazujące podobne, lecz nieco łagodniejsze działanie. Z kolei proteinian srebra działa odkażająco i ściągająco, nie wywiera natomiast drażniącego działania na tkanki, nawet w większych stężeniach. Niezależnie od formy, związki srebra stosujemy już tylko i wyłącznie zewnętrznie. Wynika to z możliwości kumulowania się omawianego metalu w organizmie oraz ryzyka wystąpienia argyrii (srebrzycy).

Podczas rozpuszczania srebra koloidalnego lub proteinianu srebra w wodzie, należy pamiętać o maksymalnym zwiększeniu powierzchni rozpuszczania. W tym celu przepisaną wodę najlepiej przelać do parownicy i na jej powierzchni rozsypywać równomiernie, porcjami koloidalny związek srebra. Delikatnie mieszamy parownicą i czekamy na rozpuszczenie. Pamiętajmy również, aby powstałego roztworu nie przesączać (roztworów koloidalnych- nie sączymy).

Wodne roztwory koloidalne srebra (Collargol, Protargol) narażone są na niezgodność wysolenia. Na skutek obecności w roztworze związków zmniejszających rozpuszczalność koloidów (chlorek sodu, siarczan cynku, kwas borny) może nastąpić wytrącenie osadu koloidów. Proces może zachodzić po kilku a nawet kilkudziesięciu godzinach.
Niezgodność ta dotyczy głównie kropli do oczu i do nosa, a jej poprawa będzie polegać na rozdzieleniu spornych składników (sporządzeniu osobnych roztworów) albo zamianie środków izotonizujących na 1,6% roztwór azotanu potasu (w przypadku kropli do oczu) lub 5% roztwór glukozy (w przypadku kropli do nosa). Ponadto omawiane koloidy mogą być również niezgodne z niektórymi środkami konserwującymi, solami niektórych alkaloidów (chlorowodorek efedryny) oraz 0,1% roztworem adrenaliny.

Niezgodności

Azotan srebra jest niezgodny z szeregiem substancji m.in. chlorkami, bromkami, jodkami, rozpuszczalnymi węglanami, ichtiolem, mleczanem etakrydyny (zależnie od stężenia), nadmanganianem potasu, glicerolem, formaldehydem. Omawiane połączenia będą dawały niezgodności chemiczne na skutek wystąpienia reakcji redoks i w efekcie redukcji jonów srebra do srebra metalicznego. Ponadto warto pamiętać, że azotan srebra pozostawia trudne do usunięcia, ciemne plamy na skórze, odzieży i innych powierzchniach. Plamy te są również efektem właściwości utleniających omawianej substancji. Dlatego podczas wykonywania leków z lapisem, warto zachować ostrożność i odpowiednio zabezpieczyć powierzchnie kontaktu z surowcem.