Właściwości lecznicze pokrzywy

Pokrzywa jest dość popularnie występującą rośliną, znaną przede wszystkim z parzących właściwości po zetknięciu ze skórą. Oprócz tego posiada szereg składników odpowiedzialnych również za jej właściwości lecznicze. Istotna jest jednak odpowiednia jakość surowca, co gwarantuje, że zawartość składników aktywnych w roślinie jest odpowiednio wysoka, a tym samym działanie lecznicze surowca pozostaje zachowane. Polecając zatem pacjentowi liść pokrzywy o statusie leku, mamy pewność, że spełnia on wymogi farmakopealne, a tym samym uzyskujemy zapewnienie najwyższej jakości produktu.

Charakterystyka

Pokrzywa jest rośliną wieloletnią zaliczaną do rodziny pokrzywowatych (Urticaceae). W lecznictwie wykorzystywane są dwa główne gatunki: pokrzywa żegawka (Urtica urens) i pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica) oraz dodatkowo ich mieszańce. Występuje praktycznie na całej kuli ziemskiej z wyjątkiem rejonów tropikalnych. Z tego powodu surowiec z powodzeniem możemy zbierać ze stanowisk dzikich, takich jak rowy, zarośla czy też tereny ruderalne. Rośnie na wysokość nawet do 150 cm. Łodyga jest bogato ulistniona, liście ciemnozielone i grubo ząbkowane, natomiast korzeń o budowie palowej. Cechą charakterystyczną omawianej rośliny są włoski parzące znajdujące się zarówno na łodydze, jak i na liściach. Włosek taki w środku wypełniony jest parzącym płynem zawierającym m.in. histaminę oraz kwas mrówkowy.

Na końcu włoska znajduje się natomiast mała ostra igiełka. Kontakt z nią, powoduje przełamanie końcówki i przedostanie się płynu pod skórę. W efekcie odczuwamy nieprzyjemne pieczenie i swędzenie, a na powierzchni pojawiają się czerwone bąble.

Wykorzystanie w lecznictwie

Omawiana roślina może się poszczycić różnorodnością części wykorzystywanych w lecznictwie. FP XII zawiera monografie liścia pokrzywy (Urticae folium) oraz korzenia pokrzywy (Urticae radix), ale wykorzystywać można też jej nasiona, jak i całe ziele. Natomiast z wymienionych surowców niewątpliwie najcenniejszym i najpowszechniej stosowanym jest liść. FP XII liść pokrzywy definiuje jako całe lub rozdrobnione, wysuszone liście Urtica dioica, Urtica urens lub mieszanina tych dwóch gatunków. Roślinę zbieramy przed okresem kwitnienia, suszymy w cieniu w przewiewie lub w suszarniach.

FP XII w celu potwierdzenia tożsamości surowca zaleca: badanie makroskopowe (m.in. liść ma być ciemnozielony, jaśniejszy na dolnej powierzchni, włoski parzące oraz małe włoski okrywowe mają być widoczne zarówno na liściu, jak i ogonku liściowym), mikroskopowe (obserwacja pod mikroskopem zielonego proszku z użyciem roztworu wodzianu chloralu i wykazanie opisanych cech diagnostycznych) oraz przeprowadzenie chromatografii cienkowarstwowej (wobec roztworu porównawczego zawierającego skopoletynę i kwas chlorogenowy).

Surowce farmakopealne

Kolejnym surowcem farmakopealnym jest korzeń pokrzywy, czyli wysuszone, całe lub połamane podziemnie części Urtica dioica, Urtica urens lub ich mieszańców lub ich mieszaniny. Wymaga on temperatury suszenia ok. 50-60 st. C. FPXII celem potwierdzenia tożsamości zaleca przeprowadzenie badania makroskopowego, mikroskopowego oraz chromatografii cienkowarstwowej (z użyciem roztworu porównawczego zawierającego skopoletynę, arbutynę oraz ß-sitosterol i z wykorzystaniem dwóch metod detekcji).

Liść pokrzywy bogaty jest w kwasy organiczne (m.in. glikolowy, octowy, szczawiowy czy już wcześniej wspomniany – mrówkowy), w tym fenolokwasy (kawowy, kawowojabłkowy, chlorogenowy), witaminy (m.in. C, K, witaminy z grupy B), flawonoidy (m.in. kemferol, kwercetyna), dużo związków mineralnych, sole, krzemu, garbniki, karotenoidy, fitosterole,  ślady olejku eterycznego, chlorofil (do 0,7%), związki aminowe (wspomniana wcześniej histamina, ale też acetylocholina i serotonina).

FPXII wymaga, aby surowiec zawierał nie mniej niż 0,3% sumy kwasu kawowojabłkowego i kwasu chlorogenowego, w przeliczeniu na kwas chlorogenowy (C16H18O9 m.cz. 354,3), w odniesieniu do wysuszonej substancji roślinnej. Korzeń pokrzywy zawiera nieco mniej składników czynnych, wykryto w nim m.in. kwasy organiczne, fitosterole, substancje woskowe i śluzowe, lecytynę, związki krzemu i sole mineralne.

Działanie

• Liść pokrzywy wykazuje pozytywny wpływ na funkcjonowanie układu moczowego ze względu na słabe działanie moczopędne (diureticum), ponadto ułatwia wydalanie szkodliwych produktów przemiany materii, chlorków i mocznika (salureticum, depurativum), poprzez hamowanie resorpcji zwrotnej w kanalikach nerkowych.
• Kolejnym istotnym działaniem będzie przeciwzapalne (antiphlogisticum), u podstaw którego stoi obecność inhibitorów cyklooksygenazy i 5-lipooksygenazy. Omawiany surowiec wpływa też pozytywnie na przewód pokarmowy, pobudza wydzielanie soku żołądkowego, ułatwia trawienie.
• Ponadto liść pokrzywy jest dobrym źródłem witamin i mikroelementów, dzięki obecności żelaza zwiększa ilość czerwonych krwinek i hemoglobiny. Z kolei korzeń pokrzywy działa nieco silniej diuretycznie oraz saluretycznie.
• Liść pokrzywy stosowany jest pomocniczo w łagodzeniu dolegliwości układu moczowego (m.in. stany zapalne, piasek nerkowy), jako środek zwiększający ilość wydalanego moczu, ponadto w celu zmniejszenia bólu w schorzeniach o podłożu reumatycznym.
• Do najważniejszych przeciwwskazań omawianego surowca należą reakcje nadwrażliwości na liść pokrzywy oraz stany wymagające zmniejszonego przyjmowania płynów (m.in. ciężkie choroby serca i nerek). Według monografii ESCOP liść i ziele pokrzywy zaliczane są do kategorii B bezpieczeństwa stosowania w czasie ciąży co oznacza że ze względu na brak danych, stosowanie należy konsultować z lekarzem.
• Kolejnym ciekawym zastosowaniem pokrzywy jest użycie jej w kuchni. Swoje parzące właściwości traci po zalaniu wodą o temperaturze ok. 60 st. C, doskonale nadaje się wtedy jako zielony składnik sałatek czy dodatek do potraw.