Znaczna część ziół, które spotkamy w polskiej aptece, rośnie w naszym umiarkowanym klimacie. Fakt ten daje możliwość samodzielnego zbierania roślin, a następnie suszenia i przechowywania ich do indywidualnego użytku. Aby jednak przystąpić do tego zadania, należy odpowiednio się przygotować. Pomóc w tym może niniejszy artykuł.
Pozyskiwanie surowców roślinnych
Pozyskiwanie surowców roślinnych może odbywać się na dwa sposoby: zbiór roślin dziko rosnących oraz ich uprawa, przy czym obecnie główne źródło otrzymywania roślin leczniczych stanowi ten drugi z nich. Uprawa pozwala na zbiór dużej ilości surowca na stosunkowo małej przestrzeni. Plantacje możemy założyć w dogodnym miejscu, np. w pobliżu wytwórni farmaceutycznych, co zmniejsza koszty transportu. Istnieje również możliwość prowadzenia zabiegów agrotechnicznych (np. selekcja, nawożenie), które spowodują zwiększenie wydajności. Kolejną zaletą tego sposobu jest możliwość mechanizacji czynności takich jak siew czy zbiór. Ponadto podobne warunki uprawy dają w konsekwencji surowiec jednolity pod względem wyglądu oraz zawartości substancji aktywnych, co ma istotny wpływ na późniejszą skuteczność leku roślinnego. Inną zaletą uprawy będzie możliwość prowadzenia prac badawczych.
Najlepszym pod względem jakości, rodzajem plantacji będzie uprawa kontraktowa kontrolowana. Opiera się ona na kontrakcie podpisanym pomiędzy odbiorcą ziół a plantatorem. Na jego mocy plantator otrzymuje materiał siewny i zobowiązany jest do przestrzegania szeregu zasad, m.in. dostosowania się do szczegółowych instrukcji czy prowadzenia dokumentacji uprawy (tzw. karty polowej).
Tego typu plantacje dają najwyższej jakości surowiec. Przykładem ziół uprawianych na plantacjach będą: szałwia, bratek, melisa, nagietek, rumianek czy waleriana. Warto nadmienić, że Polska jest jednym z większych producentów ziół w Europie. Największe plantacje wybranych gatunków ziół znajdziemy w rejonie Płońska, Fajsławic i Krasnegostawu*.
Zasady zbioru
Zbieranie roślin dziko rosnących wymaga nakładu pracy (brak możliwości mechanizacji) oraz wiedzy botanicznej, m.in. odnośnie wyglądu roślin czy miejsc zbioru. Ten sposób pozyskiwania surowców najczęściej dotyczy powszechnych, łatwo samowysiewających się roślin, takich jak krwawnik czy mniszek. Niestety liczba naturalnych stanowisk zmniejsza się ze względu na industrializację i zwiększające się zanieczyszczenie środowiska. Jednakże istnieją gatunki, które ciężko hodować na plantacji. Przykładem tego typu zioła jest świetlik, który pasożytuje na korzeniach innych roślin i stworzenie takich warunków do wzrostu byłoby bardzo trudne.
Na zawartość substancji czynnych w roślinie mają wpływ m.in. pora dnia i pora roku. Parametry te są kwestią indywidualną dla konkretnego gatunku.
Z reguły największe stężenie olejków eterycznych i glikozydów obserwuje się późnym rankiem, południem i wczesnym popołudniem. Z kolei największa zawartość alkaloidów będzie wczesną wiosną i latem. Przykładowo żółte kwiatostany dziurawca, który jest pospolitą rośliną polskich łąk, pojawiają się pod koniec czerwca. Lipa, a dokładniej jej bardziej rozpowszechniona, drobnolistna odmiana (w Polsce występują popularnie dwie odmiany, ta druga to szerokolistna) kwitnie w połowie lipca. Rumianek kwitnie w okresie maja i czerwca. Z kolei owoce borówki czernicy zbiera się w czerwcu i lipcu.
Rzetelne źródła informacji
Wiedzę botaniczną potrzebną do samodzielnego zbioru surowców możemy czerpać z podręczników do farmakognozji. Cennym źródłem informacji będzie również Farmakopea Polska, gdzie znajdziemy m.in. szczegółowy opis surowca i jego właściwości takie jak zapach czy smak. Oprócz wyglądu warto również znać preferencje danej rośliny, aby wiedzieć, gdzie jej szukać. Przykładowo melisę, której ojczyzną jest rejon Morza Śródziemnego, w Polsce możemy spotkać w ogródkach i na plantacjach. Rumianek rośnie na łąkach, podobnie jak dziurawiec. Borówka jest krzewinką rosnącą w lasach. Pokrzywę możemy w Polsce zbierać z dzikich stanowisk takich jak zarośla, rowy czy tereny ruderalne. Natomiast świetlik możemy spotkać na łąkach i torfowiskach.
Suszenie
Następnym krokiem mającym wpływ na zawartość związków czynnych oraz ogólną jakość surowca, będzie właściwe jego suszenie. Ten istotny proces przebiega z zablokowaniem przemiany materii, zahamowaniem działalności enzymów oraz spadkiem stężenia wody w roślinie. Podczas suszenia ważne są odpowiednia grubość surowca i ruch powietrza. Suszyć możemy w cieniu na powietrzu (np. lipę), w ogrzewanych suszarniach (np. borówkę czernicę). Innymi bardziej zaawansowanymi sposobami, stosowanymi w skali przemysłowej, będą liofilizacja czy suszenie w próżni. Kolejną ważną kwestią jest odpowiednia temperatura zależna przede wszystkim od rodzaju składników aktywnych. Surowce zawierające wrażliwe olejki eteryczne, witaminy, enzymy czy hormony suszymy w temperaturze 30-35 st. C, surowce garbnikowe – w przedziale 40-65 st. C, natomiast bardziej odporne flawonoidy – nawet do 100 st. C.
Przechowywanie surowca
Kolejnym istotnym etapem będzie odpowiednie przechowywanie surowca, czyli takie, które ograniczy spadek zawartości związków czynnych, zapobiegnie rozwojowi pleśni i ochroni przed atakami szkodników. Najbardziej pożądane warunki to suche pomieszczenie i niska temperatura. Bardziej szczegółowe parametry będą zależeć od rodzaju substancji czynnych.
Do przechowywania ziół dobrze nadają się szczelnie zamknięte, szklane lub wykonane z tworzywa sztucznego pojemniki. Używamy ich zwłaszcza dla ziół zawierających łatwo rozkładające się olejki eteryczne czy higroskopijnych.
Przykładem tego typu surowca będzie aromatyczny kwiat lipy. Zioła można pakować również w bardziej przewiewne opakowania, np. papierowe czy płócienne. Ten sposób będzie właściwy dla mniej wrażliwych surowców. Ważne też, abyśmy na opakowaniu umieścili nazwę zioła i datę zbioru. W ten sposób unikniemy pomyłki i szybko skontrolujemy ważność naszych zapasów.
Z reguły większość surowców ziołowych ważna jest rok, chociaż są wyjątki. Przykładowo owoce borówki czernicy przechowujemy w formie nierozdrobnionej do 3 lat.
Samodzielne zbieranie ziół może stanowić źródło satysfakcji i punkt wyjścia do wykonywania domowych mieszanek czy leczniczych przetworów. Jednocześnie warto pamiętać, że surowiec roślinny, który ma być wykorzystany w celach przemysłowych, musi spełniać pewne wymogi zarówno pod względem uprawy, zbierania, suszenia, przechowywania jak i magazynowania. Wymogi te określa zespół procedur Dobrej Praktyki Wytwarzania, czyli w skrócie GMP. Dotyczy on każdego z etapów produkcji i ma na celu zapewnić odpowiednią jakość i jednorodność gotowego leku. Ponadto ułatwia standaryzację, czyli kolejny ważny proces, istotny dla uzyskania odpowiedniej powtarzalności. Opiera się on na przestrzeganiu wymagań farmakopealnych i norm jakościowych. Tylko takie postępowanie daje nam pewność, że gotowy lek ziołowy utrzymuje wysoki poziom jakości i jest wolny od zanieczyszczeń.
***
Warto pamiętać:
Bez względu na rodzaj zbieranego surowca istnieją podstawowe zasady zbioru:
- Ważne aby do tej czynności wybrać porę bezdeszczową.
- Ogólnie zioła zbierane ze stanowisk suchych i nasłonecznionych posiadają więcej substancji czynnych.
- Nie zbieramy surowca gorszego jakościowo, czyli np. pożółkłego czy zaatakowanego przez szkodniki.
- Uwzględniamy fazę rozwoju rośliny, np. kwiaty zbieramy w czasie kwitnienia.
- Surowce najlepiej zbierać do przewiewnych worków.
- Przestrzeganie powyższych zasad zapewnia uzyskanie wysokiej jakości surowca o zadowalającej ilości związków aktywnych.