Związki bizmutu w recepturze aptecznej

Metale to grupa pierwiastków chemicznych szeroko stosowana w wielu gałęziach przemysłu. Znajdziemy je również w asortymencie substancji recepturowych, chociaż o wiele częściej będą one występować w formie różnego rodzaju związków chemicznych niż w czystej postaci. Jednym z ciekawszych metali jest bizmut, któremu warto przyjrzeć się bliżej.

Bizmut według Farmakopei Polskiej

Bizmut w postaci metalicznej jest pierwiastkiem należącym do grupy azotowców. Jego liczba atomowa to 83, natomiast masa atomowa wynosi 208,98 u. Zaliczamy go do metali bloku p, tworzy związki na +III oraz +V stopniu utlenienia. W Farmakopei Polskiej XII^[1] (każdorazowa wzmianka o farmakopei dotyczy wydania XII, chyba że wyraźnie napisano inaczej) znajdziemy monografie szczegółowe czterech związków tego metalu: bizmutu węglan zasadowy, bizmutu galusan zasadowy, bizmutu azotan zasadowy ciężki oraz bizmutu salicylan zasadowy, natomiast praktycznie w recepturze używane są trzy pierwsze z nich. Wszystkie z omawianych związków stanowią sole bizmutu na III stopniu utlenienia.

Bizmutu węglan zasadowy (łac. Bismuthi subcarbonas, syn. Bismuthum carbonicum basicum) to według Farmakopei, biały lub prawie biały proszek, który zawiera 80-82,5% bizmutu (w przeliczeniu na wysuszoną substancję). Jego wzór chemiczny to (BiO)2CO3, natomiast masa atomowa wynosi 509,97 u. Substancja praktycznie nie rozpuszcza się w wodzie i etanolu 96% (v/v). Rozpuszcza się natomiast w kwasach nieorganicznych z wydzieleniem gazu.

Bizmutu galusan zasadowy (łac. Bismuthi subgallas, syn. Bismuthum gallicum basicum, Dermatol) to według definicji FP, związek bizmutu i kwasu galusowego. Zawiera on 48-51% bizmutu (w przeliczeniu na wysuszoną substancję). Jego wzór chemiczny to C7H5BiO6, a masa atomowa to 394,1 u. Dermatol to żółty proszek, który praktycznie nie rozpuszcza się w wodzie i etanolu 96% (v/v), rozpuszcza się z rozkładem w kwasach nieorganicznych i roztworach wodorotlenków litowców tworząc czerwonobrunatną ciecz.

Bizmutu azotan zasadowy ciężki (łac. Bismuthi subnitras ponderosus, syn. Bismuthum nitricum basicum) według Farmakopei zawiera 71-74% bizmutu (w przeliczeniu na wysuszoną substancję). Pod względem wyglądu stanowi biały lub prawie biały proszek. Jego wzór chemiczny to 4[BiNO3(OH2)],BiO(OH) natomiast masa cząsteczkowa wynosi aż 1462 u. Związek jest praktycznie nierozpuszczalny w wodzie i etanolu 96% (v/v), rozpuszcza się natomiast z rozkładem w kwasach nieorganicznych.

Działanie bizmutu

Wszystkie omawiane związki bizmutu wykazują działanie ściągające, wysuszające, osłaniające, przeciwzapalne oraz słabo przeciwbakteryjne. Możemy stosować je zarówno zewnętrznie (w różnego rodzaju ranach, owrzodzeniach, odleżynach), jak i doustnie (w nieżytach przewodu pokarmowego czy biegunce). Dodatkowo bizmutu węglan zasadowy posiada właściwości zobojętniające nadmiar kwasu żołądkowego, co umożliwia jego zastosowanie w nadkwasocie i chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy. Bizmutu galusan zasadowy jest natomiast szeroko stosowany w leczeniu stanów zapalnych skóry i sączących się ranach oraz w łagodzeniu objawów hemoroidów. Jego działanie przeciwbakteryjne wynika z denaturującego wpływu na białka strukturalne i enzymatyczne. Bizmutu azotan zasadowy ciężki możemy spotkać w składzie stosowanych zewnętrznie preparatów na odleżyny, ponadto posiada właściwości rozjaśniające na skórę^[2].

W recepturze związki bizmutu najczęściej znajdziemy w składzie przepisów na zasypki, maści czy czopki. Z kolei ze względu na słabą rozpuszczalność soli bizmutu płynne postaci leków wykonuje się stosunkowo rzadko.

Mimo iż metaliczny bizmut jest zaliczany do metali ciężkich, toksyczność omawianych związków przy przepisowym stosowaniu jest stosunkowo niewielka.

Dopuszczalne dawki

Dla każdego z wymienionych związków bizmutu podaje się różne wartości dopuszczalnych dawek oraz stężeń. Według FPXII dawki doustne zwykle stosowane dla bizmutu węglanu zasadowego wynoszą: jednorazowa: 0,5 g, dobowa: 1,5 g; natomiast dawka maksymalna jednorazowa wynosi 1,0 g, a maksymalna dobowa – 3,0 g. Farmakopea przewiduje dwie drogi podania dla bizmutu galusanu zasadowego: doodbytniczą oraz zewnętrzną. Doodbytniczo podano jedynie zakresy dawek zwykle stosowanych i wynoszą one odpowiednio – jednorazowe: 0,2-0,4g; dobowe: 0,4-0,8 g.

Podanie zewnętrzne tej substancji zróżnicowano na postać zasypki (25-100%) oraz maści (20%). FP XII przewiduje jedynie podanie zewnętrzne dla bizmutu azotanu zasadowego ciężkiego i zakresy stężeń wynoszą odpowiednio: dla zasypki 10-20%, dla maści – 5-20%. Dawki doustne dla tej ostatniej substancji znajdziemy dopiero w FP IV i wynoszą one: jednorazowa – 0,5-2,0 g i dobowa – do 6,0 g^[3].

Współczynnik wyparcia

Współczynnik wyparcia (czyli ilość masła kakaowego zajmująca taką samą objętość co 1,0 g danej substancji) dla dermatolu wynosi 0,37, natomiast dla bizmutu azotanu zasadowego ciężkiego – 0,33. Obydwie te wartości są dość niskie, zwłaszcza w porównaniu ze średnim współczynnikiem wyparcia wynoszącym 0,7. Oznacza to, że jeśli nie uwzględnimy podanych wielkości, odważona ilość masła kakaowego będzie zbyt mała, a tym samym objętość masy niewystarczająca do wylania przepisanej ilości czopków/globulek.

Niezgodności

Bizmutu azotan zasadowy daje niezgodność z węglanem wapnia – powstaje wtedy twarda, nierozpadająca się w przewodzie pokarmowym masa. Ponadto bizmutu galusan zasadowy jest niezgodny z substancjami o odczynie zasadowym. Natomiast wszystkie omawiane związki bizmutu będą dawać niezgodności z silnymi kwasami i silnymi utleniaczami.

***

Przykładowa recepta:

Rp.
Bismuthi subgallatis 0,2
Zinci oxydi 0,1
Tannini 0,15
Cacao olei q.s.
M.f.supp. anal. D.t.d. No XII
S. 3 x dziennie 1 czopek

1. Sprawdzenie dawek dla bizmutu galusanu zasadowego.
Wg recepty Dj=0,2 Dd=0,6
Wg FPXII zwykle stosowane Dj=0,2-0,4 Dd=0,4-0,8

Wniosek: Dawki podane w recepcie dla sprawdzanej substancji mieszczą się w zakresie wartości zwykle stosowanych podanych w FP.

2. Obliczenie ilości substancji proszkowych potrzebnych do wykonania leku:
bizmutu galusan zasadowy 0,2 x 12 = 2,4 g
tlenek cynku 0,1 x 12 = 1,2 g
tanina 0,15 x 12 = 1,8 g

3. Obliczenie ilości masła kakaowego potrzebnej do wykonania recepty (za rzeczywistą pojemność formy przyjęto wartość 2 g).
M= 24 - (2,4*0,37) - (1,2*0,15) - (1,8*0,64) = 24 - 0,89 - 0,18 - 1,15 = 21,78 g

4. Sposób wykonania.
Odważamy substancje sypkie i masło kakaowe. Proszki dokładnie mikronizujemy, następnie dodajemy do masła kakaowego uprzednio umieszczonego w pudełeczku. Ujednolicamy w mikserze recepturowym. Wylewamy do formy 2 g i pozostawiamy do zastygnięcia. Ścinamy masę wystającą ponad formę, po czym przenosimy do opisanej, pomarańczowej torebki. Oznaczamy etykietą „Przechowywać w chłodnym miejscu”.