Zalecenia dietetyczne w dolegliwościach dolnego odcinka przewodu pokarmowego

dr Joanna Bajerska
adiunkt w zakładzie dietetyki Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, specjalista dietetyk z zakresu żywienia człowieka

Zaparcia to utrudnione, wymagające wysiłku oddawanie zbitego, twardego stolca oraz oddawanie stolca w odstępach dłuższych niż 3 dni przez okres co najmniej 2 tygodni. Zaparcia nawykowe są powszechną jednostką chorobową krajów uprzemysłowionych, zwłaszcza mieszkańców miast. Szacuje się, że występują nawet u 30% populacji ogólnej, zwłaszcza wśród kobiet i osób starszych. Czynnikiem sprzyjającym powstawaniu zaparć są również niektóre przyjmowane leki (środki alkalizujące zawierające aluminium, stosowane w niestrawności, chorobie refluksowej, leki spazmolityczne stosowane w napadach kolki nerkowej i żółciowej, leki przeciwdepresyjne, leki uspokajające, preparaty żelaza i leki zawierające żelazo, leki przeciwpadaczkowe, leki hipotensyjne – np. blokery kanału wapniowego oraz leki moczopędne). Ze względu na mechanizm, zaparcia możemy podzielić na postać atoniczną, gdzie na wskutek siedzącego trybu pracy, częstego ignorowania parcia na stolec czy przebytych chorób dochodzi do osłabienia mięśniówki jelit. Wyróżniamy również zaparcia spastyczne, które są wynikiem nadreaktywności jelit, jak np. w zespole jelita drażliwego (IBS). W tym wypadku mięśniówka jelit jest ciągle obkurczona i nie reaguje prawidłowo na bodźce. Obie postacie zaparć wymagają innego podejścia terapeutycznego. W przypadku postaci atonicznej zaparć nawykowych istotną poprawę albo normalizację wypróżnień można osiągnąć dzięki stosowaniu odpowiedniej diety, zwiększeniu podaży płynów, regularnej aktywności fizycznej pobudzającej motorykę jelit. Dieta powinna być oparta na produktach zawierających dużą ilość błonnika pokarmowego – jest to tzw. dieta bogatoresztkowa. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) ustaliła dzienne zalecane spożycie błonnika na poziomie 27-40 g/dobę, a w powiązaniu z dobową podażą energii ustalono spożycie błonnika na poziomie 14 g/1000 kcal pożywienia. W przypadku zaparć podaż błonnika pokarmowego należy zwiększyć nawet do 50-70 g dziennie. Jednak większe ilości produktów bogatych w błonnik należy stopniowo wprowadzać do racji pokarmowej, co adaptuje przewód pokarmowy do diety bogatoresztkowej.

Na początku dietoterapii można spożywać przecierane warzywa, a dopiero później zwiększać ich ilość, np. w surówkach. Można również do diety włączyć suszone śliwki oraz grubo mielone siemię lniane. Dzięki zdolności wiązania wody błonnik pokarmowy zwiększa objętość stolca i pobudza motorykę jelit. Przykładowo 100 g otrąb wiąże aż 450 g wody. Działanie takie możliwe jest wyłącznie przy dostatecznej podaży płynów. Osoby cierpiące na zaparcia powinny wypijać ok. 2-3 litrów płynów dziennie. Niedobór wody może doprowadzić do powstawania zbitych mas kałowych w świetle jelita i nasilenia zaparć stolca. W tym względzie zaleca się głównie napoje mleczne fermentowane, wody mineralne, soki warzywne i owocowe, napary z ziół, chłodne płyny wypijane na czczo. Frakcje błonnika rozpuszczalnego w wodzie stymulują dodatkowo rozwój pożądanej mikroflory jelitowej, głównie bakterii fermentacyjnych z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacteria. Należy pamiętać, że stosowanie diety bogatoresztkowej obniża wchłanianie niektórych składników odżywczych (żelazo, wapń, cynk), dlatego istotne jest zwiększenie ich podaży w diecie. Natomiast niewskazane są produkty osłabiające perystaltykę jelit, tj. mocna herbata, kakao, kisiele, czekolada, gruszki, czarne jagody, borówki, porzeczki, czerwone wino oraz produkty zbożowe wysokoprzetworzone – jasne pieczywo, drobnoziarniste kasze. W leczeniu zaparć szczególnie należy unikać produktów i posiłków bogatotłuszczowych, słodyczy, nadmiernego spożycia jaj, potraw pieczonych, smażonych oraz grillowanych, napojów gazowanych. Z kolei dieta w przypadku zaparć spastycznych, w odróżnieniu od stosowanej w zaparciach atonicznych, powinna zawierać mniejsze ilości błonnika pokarmowego i nie powinna zawierać produktów mocno pobudzających perystaltykę jelit, przy czym wyłączyć z diety należy również produkty osłabiające ruchy jelit. Warzywa i owoce należy podawać w formie przecierów i soków. Z diety należy wykluczyć warzywa strączkowe, cebulę, seler, niedojrzałe owoce, owoce ze skórką, owoce suszone, owoce z drobnymi jadalnymi pestkami, chleb razowy, otręby, sery fermentowane, ostre przyprawy. Należy ograniczyć spożycie mięs bogatych w tkankę łączną, gdyż białko tych mięs wzmaga skurcze jelit. Wskazane jest chude mięso (cielęcina, chuda wołowina, drób, królik) oraz chude ryby (dorsz, sandacz, szczupak, morszczuk, lin). Po ustąpieniu zaparć zaleca się stopniowe zwiększanie ilości błonnika pokarmowego, szczególnie frakcji rozpuszczalnych w wodzie (beta glukany, pektyny). Natomiast korzystnie działają tłuszcze łatwo strawne, tj. masło czy oliwa. Ułatwiają one przesuwanie się mas kałowych w jelitach. Zaleca się produkty wzmagające procesy fermentacyjne w jelitach (cukier mleczny, woda z miodem, soki owocowe, warzywne, zsiadłe mleko, jogurt, kefir).

Zespół jelita drażliwego (ang. irritable bowel syndrome, IBS) jest czynnościowym zaburzeniem przewodu pokarmowego, charakteryzującym się bólem brzucha, związanym ze zmianą konsystencji stolca i/lub rytmu wypróżnień. W krajach zachodnich występowanie IBS ocenia się na 15-20% populacji młodocianych i dorosłych. Objawy chorobowe najczęściej pojawiają się w 3 i 4 dekadzie życia. Można wyróżnić trzy postacie IBS: z przewagą biegunki, z przewagą zaparcia oraz postać mieszaną – biegunkowo-zaparciową. W okresie występowania biegunek należy stosować dietę łatwostrawną, niskotłuszczową, z ograniczeniem nierozpuszczalnej frakcji błonnika pokarmowego. Ta frakcja błonnika przyspiesza perystaltykę jelit i działa drażniąco na jelita. Komponując dietę należy uwzględnić w niej delikatne warzywa i dojrzałe owoce, stosować warzywa gotowane, rozdrobnione, owoce należy spożywać bez skórki i pestek, najlepiej w postaci przecierów lub soków, stosować oczyszczone przetwory zbożowe. Potrawy przyrządza się metodą gotowania w wodzie, na parze, duszenia bez tłuszczu, pieczenia w folii lub w pergaminie. Z diety należy wyeliminować tłuszcze, zwłaszcza zwierzęce (smalec, słonina, boczek) oraz tłuste mięsa, wędliny, podroby, tłuste sery żółte i topione. Z uwagi na ograniczenie podaży błonnika w diecie stosuje się wyłącznie pieczywo pszenne (chleb, bułki, sucharki, wafle), drobne kasze (ryż, kasza manna, kaszka kukurydziana, płatki owsiane), drobne makarony. Z diety należy również wyeliminować produkty zawierające cukry proste, które wywołują procesy fermentacyjne w jelitach, tj. fruktozę (miód, słodkie owoce, soki owocowe, przetworzone produkty zawierające syrop glukozowo fruktozowy), laktozę (mleko spożywcze), rafinozę i stachiozę (warzywa strączkowe i cebulowe). Procesy fermentacyjne w jelitach może wywołać również sorbitol – substancja słodząca występująca w produktach takich jak: guma do żucia, słodycze, dżemy niskosłodzone, czekolada, duże ilości sorbitolu zawierają też soki jabłkowy, gruszkowy, winogronowy, śliwki suszone, świeże, wiśnie i gruszki. Z diety chorego cierpiącego na IBS należy także wykluczyć kwaśne owoce i warzywa, napoje i dania zimne, słone, pikantne, ostre przyprawy, wody mineralne gazowane, kawę. Wskazane jest natomiast spożywanie chudego mięsa (drób, chuda wołowina, cielęcina, królik), chudych gatunków ryb (dorsz, sandacz, morszczuk). Do diety należy włączyć warzywa i owoce bogate w pektyny, np. jabłka. Dozwolone jest także spożywanie marchwi, pietruszki, selera, ziemniaków, cukinii, pomidorów bez skórki, zielonej sałaty, bananów, owoców jagodowych w postaci przecierów. Do diety chorego należy włączyć produkty obniżające perystaltykę jelit, tj. mąkę ziemniaczaną (kisiele), żelatynę (galaretki owocowe, mięsne), napoje garbnikowe (mocna gorzka herbata, napar z suszonych czarnych jagód, kakao na wodzie). Aby nie dopuścić do odwodnienia organizmu, należy również pamiętać o wypijaniu odpowiedniej ilości płynów (2-3 litry na dobę). Posiłki należy spożywać w spokojnej atmosferze, bez pośpiechu. W ciągu dnia należy spożywać 5 posiłków o mniejszej objętości. W postaci zaparciowej zespołu jelita nadwrażliwego dieta zależy od rodzaju zaparć. I tak w przypadku zaparć atonicznych stosuję się dietę bogatoresztkową. Natomiast w przypadku zaparć, kiedy występują stany skurczowe oraz zapalne jelit, a także wzdęcia, obowiązuje dieta łatwo strawna z ograniczeniem błonnika w postaci surowej. Zalecenia dietetyczne obowiązujące w obu przypadkach opisano powyżej. Objawy kliniczne zespołu jelita nadwrażliwego pojawiają się często po spożyciu posiłku. Pacjent w okresie 1-2 tygodni powinien zapisywać spożywane przez siebie pokarmy i objawy występujące po ich spożyciu. Ułatwia to identyfikację produktów, których należy unikać.

Piśmiennictwo:
1. Jarosz M. Praktyczny podręcznik dietetyki. Warszawa: Instytut Żywności i Żywienia, 2010.
2. Bujko J. Podstawy dietetyki. Warszawa: SGGW, 2008.
3. L. Chevallier, 51 zaleceń dietetycznych w wybranych stanach chorobowych, Urban & Partner, 2015.
4. H. Ciborowska, A. Rudnicka, Dietetyka – żywienie zdrowego i chorego człowieka, wyd. PZWL, 2014.