Trudności recepturowe podczas wykonywania leków z ichtiolem

We współczesnej recepturze problem różnego rodzaju niezgodności jest nadal aktualny i stanowi duże wyzwanie. W niniejszej odsłonie naszego cyklu zajmiemy się ichtiolem – wciąż popularnym i chętnie wykorzystywanym, choć nastręczającym problemów surowcem recepturowym.

Spośród wszystkich rodzajów niezgodności najczęściej będziemy mieli do czynienia z niezgodnościami fizycznymi. Dotyczą one niekorzystnych zmian, u podłoża których stoją procesy fizyczne zachodzące w danym leku. Najczęściej będą one widoczne gołym okiem, od razu po wykonaniu leku recepturowego. Część z nich może wystąpić z pewnym opóźnieniem, po osiągnięciu czasu potrzebnego do zajścia danych procesów lub pod wpływem zmiany warunków otoczenia, np. temperatury czy wilgotności. Najczęściej występujące niezgodności fizyczne będą dotyczyć wytrącania się osadów w roztworach czyli płynnej postaci leku, która powinna bezwzględnie spełniać wymóg klarowności w całym czasie przydatności do użycia. Ze względu na złożony charakter niezgodności, każdą z nich należy rozpatrywać indywidualnie. W prezentowanym artykule mam zamiar zająć się dość problematycznym surowcem recepturowym, a nadal współcześnie używanym czyli ichtiolem.

Ichtiol, czyli inaczej sulfobituminian amonowy (synonimy łacińskie: Ichtyolum, Ichthammolum, Ammonii bituminosulfonas) to według Farmakopei Polskiej VIII: gęsta, czarnawo-brunatna ciecz otrzymywana przez destylację łupków bitumicznych, sulfonowanie destylatu i zobojętnianie produktu wodorotlenkiem amonowym. Pod względem chemicznym stanowi więc dosyć złożoną strukturę zawierającą m.in. siarkę i grupy amonowe. Ichtiol oprócz charakterystycznej barwy i konsystencji, nie dającej się pomylić z żadną inną substancją recepturową, posiada również specyficzny zapach określany często jako woń asfaltu.

Ichtiol stosowany jest tylko zewnętrznie najczęściej w postaci maści lub roztworów. Zdarzają się również złożone recepty na czopki, zawierające w przepisie m.in. tę substancję. Ichtiol wykazuje właściwości delikatnie odkażające, przeciwbakteryjne, słabo ściągające. Ułatwia odchodzenie ropy. Stosowany jest w różnego rodzaju miejscowych zmianach skórnych o podłożu zapalnym, np. owrzodzeniach, trądziku, czyrakach, łuszczycy oraz w ginekologii. Według Farmakopei Polskiej X w dziale: „Wykaz dopuszczalnych dawek” podano zalecane stężenia sulfobituminianu amonowego w zależności od zastosowania: do przemywań 1,0%-5,0%, na skórę 2,0%-5,0% lub postaci maści 10,0%-15,0%.

Ichtiol, według monografii szczegółowej Farmakopei Polskiej VIII, działu: „Właściwości”, tworzy jednorodne mieszaniny z lanoliną i parafiną miękką. Jeżeli wykonujemy czopki z sulfobituminianem amonowym metodą wylewania do form istnieje ryzyko jego nierównomiernego zawieszenia w całej objętości czopka. Najlepiej jest więc przed dodaniem do masy czopkowej, zemulgować ichtiol z lanoliną w stosunku 1:1. Ze względu na swoją zwartą i gęstą strukturę, sulfobituminian amonowy jest to surowiec niezmiernie trudny do odważenia bez poczynienia większych strat. Dlatego też przy wykonywaniu maści z omawianym składnikiem za pomocą unguatora dobrze jest odważać ichtiol do pudełeczka, bezpośrednio na podłoże oraz zmniejszyć liczbę użytych do tego celu narzędzi do minimum.

Ichtiol, zgodnie z monografią szczegółową FP VIII, miesza się z wodą i glicerolem, trudno rozpuszcza w etanolu 96% (v/v), olejach tłustych i parafinie ciekłej. Farmakopea nie podaje jednak informacji na temat rozpuszczalności w etanolu o niższej mocy ani o specjalnych warunkach rozpuszczania w poszczególnych rozpuszczalnikach. Na podstawie dostępnej literatury wiadomo że, sulfobituminian amonowy znacznie szybciej i łatwiej rozpuści się w ciepłej aniżeli w zimnej wodzie. Należy unikać jednak jego nadmiernego przegrzania, gdyż w wysokiej temperaturze ulega rozkładowi, co jest widoczne w postaci gęstych, zbitych, nierozpuszczalnych kłaczków. Ze względu na właściwości otrzymanych roztworów nie należy sączyć.

W celu dokładnego przeanalizowania kwestii rozpuszczalności, przeprowadzono doświadczenie, w którym sprawdzono zachowanie ichtiolu w dostępnych w recepturze płynach. W tabeli nr 1 podane są przepisy recepturowe, według których wykonywano poszczególne roztwory z ichtiolem, oznaczone kolejno numerami od 1 do 5. Niezbędne obliczenia potrzebne do wykonania roztworów według zadanych przepisów umieszczono w tabeli nr 2. W tabeli podano również stężenie procentowe ichtiolu w poszczególnych receptach. Po wykonaniu leków według zadanych recept, obserwacje dotyczące samego procesu rozpuszczania oraz wyglądu końcowej zawartości zlewek zapisano w tabeli nr 3.

Wnioski z przeprowadzonego doświadczenia:

• W receptach nr 1, 2 i 3 wystąpiła niezgodność fizyczna, ponieważ sulfobituminian amonowy nie rozpuszcza się w przepisanym rozpuszczalniku (spirytusie).


• Roztwory wodne ichtiolu możemy uzyskać na ciepło, a niższe stężenia nawet na zimno.


• Roztwory etanolowe ichtiolu są trudne do wykonania. Nie jest możliwe wykonanie roztworu sulfobituminianu amonowego w 96% (v/v) etanolu. Wydaje się być niemożliwe również użycie do tego celu 70% (v/v) etanolu. Należałoby rozważyć, czy niższe moce etanolu będą miały wpływ na strukturę ichtiolu w końcowym roztworze.