Styl życia w leczeniu stanów przedcukrzycowych

autorzy:
lek. Anna Poradzka
dr n. med. Beata Mrozikiewicz-Rakowska
dr hab. n. med. Leszek Czupryniak
Klinika Diabetologii i Chorób Wewnętrznych, Warszawski Uniwersytet Medyczny
Kierownik Kliniki: dr hab. n med. Leszek Czupryniak

Poniżej omówione zostaną regularna aktywność fizyczna i dieta, jednak nie należy zapominać również o innych niezbędnych zmianach: o unikaniu używek (papierosy, alkohol) i stresu oraz o odpowiedniej długości i higienie snu.

Regularna aktywność fizyczna
Aktywność fizyczna jest integralną częścią leczenia cukrzycy, jej prewencji u osób ze stwierdzonym stanem przedcukrzycowym, a ponadto – w czasach, kiedy większość ludzi prowadzi siedzący tryb życia – również w prewencji cukrzycy u osób zdrowych (bez stwierdzanych odchyleń w badaniach czy objawów cukrzycy).

Bilans energetyczny zależy od podstawowej przemiany materii, podaży energii z pożywieniem i wydatku energii z wysiłkiem fizycznym i aktywnością życiową. W czasie wysiłku fizycznego głównym źródłem energii dla mięśni jest glukoza i kwasy tłuszczowe, a duży wysiłek fizyczny zmniejsza też sekrecje insuliny oraz zwiększa wrażliwość komórek na insulinę. Dodatkowo regularny wysiłek fizyczny zwiększa podstawową przemianę materii.

Wiele osób zadaje sobie pytanie, jaka aktywność fizyczna jest najbardziej efektywna? Wydatek energetyczny związany z daną aktywnością zależy od jej rodzaju, czasu przeznaczanego na jej uprawianie, płci, wieku, wagi i warunków otoczenia (jak chociażby temperatura). Wysiłek powinien być dobrany z uwzględnieniem obciążeń zdrowotnych, wieku i sprawności fizycznej. Początkowo powinno się zacząć od wysiłku lekkiego do umiarkowanego (nasilenie uzależnione jest od naszych możliwości). Według zaleceń Polskiego Towarzystwa Diabetologicznego optymalny jest wysiłek o umiarkowanej intensywności, trwający co najmniej 150 minut tygodniowo, minimum 3 razy w tygodniu, z przerwami nie dłuższymi niż 2 dni (najlepiej codzienny, regularny wysiłek), a jeśli nie stwierdza się przeciwwskazań – dwa razy w tygodniu powinien to być trening siłowy. Wrażliwość komórek na insulinę poprawia się szczególnie po wysiłkach tlenowych o umiarkowanej intensywności. Ogólnie należy założyć, że najwięcej efektów przyniesie wysiłek umiarkowany lub intensywny.

Intensywność wysiłku można ocenić, mierząc zmianę tętna. Należy pamiętać, że przy intensywnych wysiłkach nie powinno się ograniczać nadmiernie podaży glukozy, gdyż stwarza to ryzyko gwałtownego jej niedoboru, a w długotrwałym przedziale czasu utratą masy mięśniowej. Bardziej intensywne aktywności to wysiłki beztlenowe (metabolizm glukozy): sprinty, intensywne pływanie, dynamiczna jazda na rowerze czy sporty walki. Mniej intensywne wysiłki tlenowe (spalanie tłuszczów) to spacery, pływanie czy rekreacyjna jazda na rowerze.

Wprowadzając aktywność fizyczną należy pamiętać o konieczności spożywania pożywienia zbilansowanego ilościowo i jakościowo oraz o uzupełnianiu płynów. Ważny jest również dobór odpowiedniego obuwia (ryzyko zespołu stopy cukrzycowej!) i odpowiednia rozgrzewka w celu uniknięcia kontuzji.

Udowodniono, że po 12-16 tygodniach regularnej aktywności fizycznej spada masa tłuszczowa organizmu, a do 26 tygodnia poprawie ulegają parametry lipidowe. Regularny wysiłek zmniejsza o 40-70% ryzyko rozwoju cukrzycy.

Jeśli ktoś chce wprowadzić pierwszą zmianę w stylu życia i zacząć być aktywnym, ale nie wie, jaki wysiłek jest dla niego korzystny, to zanim zasięgnie konsultacji, może rozpocząć od spacerów (szczególnie wskazany nordic walking) optymalnie ok. pół godziny po posiłkach, dzięki czemu zmniejszeniu ulegną glikemie poposiłkowe.

Leczenie dietą
Jednym z podstawowych celów w leczeniu cukrzycy jest zmniejszenie masy ciała, co może doprowadzić do normalizacji glikemii, czyli „zaleczenia” cukrzycy (rezygnacji z przyjmowania leków w cukrzycy typu 2). Kolejne cele, których osiągnięcie umożliwia redukcja masy ciała, to poprawa parametrów lipidowych i optymalizacja wartości ciśnienia tętniczego.

A ile należy schudnąć, żeby odnieść korzyści ze zmian stylu życia? Metaanaliza i przegląd badań klinicznych z 2015 r. próbowała określić, jakie korzyści dla osoby chorej na cukrzycę wiążą się z redukcją masy ciała o 5% w ciągu roku. Pod uwagę wzięto wpływ na wyrównanie glikemii, na lipidogram i wartości ciśnienia tętniczego. U osób, które schudły do 5% swojej masy ciała, wpływ zmiany na powyższe parametry był niewielki (statystycznie nieistotny). Jednak w badaniach, w których dzięki częstym wizytom edukacyjnym, wdrożeniu diety i aktywnego stylu życia osiągnięto większą niż 5% redukcję masy ciała, udało się osiągnąć poprawę wartości hemoglobiny glikowanej, wartości ciśnienia tętniczego oraz stężenia cholesterolu.
Osoby z cukrzycą powinny ograniczyć podaż cukrów prostych oraz zadbać o regularność posiłków. Aby zmniejszyć masę ciała, a następnie utrzymać rezultat, pacjent powinien zmniejszyć kaloryczność posiłków o 500-1000 kcal/dobę. Nie ma jednak jednej, optymalnej diety dla każdego chorego. Dokładny skład posiłków powinien być dostosowany indywidualnie do wieku, płci, upodobań smakowych, dodatkowych schorzeń. Zakłada się, że węglowodany powinny stanowić ok. 45% diety, szczególnie, jeśli mają niski indeks glikemiczny i dużą zawartość błonnika (25 g/1000 kcal w pokarmach wielozbożowych i warzywach), 25-40% tłuszcze (10% nasycone), białka 20 30%. Wielu naukowców badało wpływ zastosowania różnych diet.

W badaniu Saslow i wsp. wykazano, że najlepsze efekty przynosi dieta o niskiej zawartości węglowodanów (porównywano ze średnią zawartością węglowodanów) pod względem redukcji masy i hemoglobiny glikowanej. Porównując badania dotyczące różnego rodzaju diet i ich wpływu na cukrzycę, Ajala i wsp. doszli do wniosków, że dieta niskowęglowodanowa o niskim indeksie glikemicznym śródziemnomorska i dieta wysokobiałkowa zmniejszają ryzyko zdarzeń sercowo naczyniowych u chorych na cukrzycę. Należy ostrożnie podchodzić do różnych diet, które eliminują dany składnik pokarmowy, np. dieta wegańska zwiększa spożycie błonnika i niektórych składników mineralnych, ale też węglowodanów.

Połowa osób, u których diagnozuje się stan przedcukrzycowy, rozwinie cukrzycę. Jednak taka wiadomość dla dużej części pacjentów, zamiast zachęcić do zmiany stylu życia, może działać wręcz demotywująco.

W swoim badaniu Strachan i wsp. badali reakcję mieszkańców pewnego kanadyjskiego miasta na informację, że mają stan przedcukrzycowy. Wielu z pacjentów odczuwało poczucie winy, wstyd, silny stres albo lekceważyło diagnozę. Ważnym dla zapewnienia odpowiedniej współpracy i wdrożenia koniecznych zmian w stylu życia czynnikiem okazała się empatia i współczucie pacjenta dla siebie samego. Cukrzyca nie jest dolegliwością, która wiąże się tylko z regularnym przyjmowaniem leków, ale chorobą wymagającą często zmiany całego swojego życia, dlatego nieprzeceniona jest pomoc edukacyjno-psychologiczna podczas wdrażania koniecznych zmian. Doświadczenia pokazują, że edukacja powinna być regularnie powtarzana, a wiedza przekazywana w każdej możliwej formie. Niestety, stosując odpowiednie kwestionariusze oceny diety i aktywności fizycznej, stwierdzono, że tylko stosunkowo niewielkiemu procentowi osób edukowanych na temat odpowiedniego stylu życia udało się wprowadzić niezbędne zmiany. Według Hafez i wsp. ważnym elementem strzegącym przed zachorowaniem na stan przedcukrzycowy lub cukrzycę jest posiadanie silnie zdeterminowanego celu w życiu.

Piśmiennictwo:
1. Polskie Towarzystwo Diabetologiczne. Zalecenia kliniczne dotyczące postępowania u chorych na cukrzycę 2018. Diabetologia Praktyczna 2018, 4, 1, 24-25.
2. Sieradzki J (red.). Cukrzyca. Via Medica 2015, wyd II, tom I, 308-326.
3. Strachan SM, Bean C, Jung ME.‚ I’m on the train and I can’t stop it’: Western Canadians’ reactions to prediabetes and the role of self-compassion. Health Soc Care Community. 2018 Aug 3. doi: 10.1111/hsc.12628.
4. Hafez D, Heisler M, Choi H, et al. Association Between Purpose in Life and Glucose Control Among Older Adults. Ann Behav Med. 2018 Mar 15;52(4):309-318.
5. Taylor LM, Johnson ST, Vallance JK, et al. Food and Physical Activity Behaviours of Adults Attending a Prediabetes Education Class. Can J Diabetes 38 (2014) 432e438.
6. Turner-McGrievy GM, Barnard ND, Cohen J, et al. Changes in Nutrient Intake and Dietary Quality among Participants with Type 2 Diabetes Following a Low-Fat Vegan Diet or a Conventional Diabetes Diet for 22 Weeks. J Am Diet Assoc. 2008;108:1636-1645.
7. Franz MJ, Boucher JL, Rutten-Ramos S, et al. Lifestyle Weight-Loss Intervention Outcomes in Overweight and Obese Adults with Type 2 Diabetes: A Systematic Review and Meta-Analysis of Randomized Clinical Trials. J Acad Nutr Diet. 2015;115:1447-1463 .
8. Ajala O, English P, Pinkney J. Systematic review and meta-analysis of different dietary approaches to the management of type 2 diabetes. Am J Clin Nutr 2013;97:505-16.
9. Saslow LR, Daubenmier JJ, Moskowitz JT, et al. Twelve-month outcomes of a randomized trial of a moderate-carbohydrate versus very low-carbohydrate diet in overweight adults with type 2 diabetes mellitus or prediabetes. Nutrition and Diabetes (2017) 7:304.