Leki roślinne w terapii zaparć

Zaparcia są powszechnym, przewlekłym schorzeniem przewodu pokarmowego, które w sposób istotny wpływa na jakość życia osób nim dotkniętych. Ocenia się, że na zaparcia, w zależności od zastosowanej definicji, cierpi od 4% do 29% populacji światowej. Większy odsetek osób borykających się z zaparciami notuje się w krajach zachodnich. W Polsce dolegliwości te zgłasza co ósmy Polak. Jednak liczba osób cierpiących z powodu zaparć może być większa.

U osób dorosłych dominują zaparcia czynnościowe (pierwotne) stanowiące ponad 90% przyczyn tych dolegliwości oraz wtórne, wywołane przez inne czynniki, np. choroby metaboliczne/endokrynologiczne (np. cukrzyca, niedoczynność tarczycy lub inne choroby), niektóre typy nowotworów, czynniki psychologiczne (np. depresja, anoreksja, bulimia), miopatie, schorzenia neurologiczne (np. choroba Parkinsona, stwardnienie rozsiane), stosowanie niektórych leków (np. leki przeciwdepresyjne, hipotensyjne, preparaty żelaza).

Zgodnie z kryteriami rzymskimi IV, zaparcia czynnościowe rozpoznaje się wówczas, gdy w ciągu ostatnich 3 miesięcy (z początkiem objawów sprzed co najmniej 6 miesięcy) podczas 1/4 defekacji występowały co najmniej 2 z 6 wymienionych objawów:

• zwiększony wysiłek (parcie),


• grudkowaty lub twardy stolec (typ 1-2 wg bristolskiej skali uformowania stolca),


• uczucie niepełnego wypróżnienia,


• uczucie przeszkody w odbycie lub odbytnicy,


• konieczność ręcznego wspomagania wypróżnienia (ręczna ewakuacja stolca, unoszenie dna miednicy),


• mniej niż 3 samoistne wypróżnienia tygodniowo.

Ponadto w wywiadzie rzadko występują luźne stolce (bez użycia leków przeczyszczających) i nie są spełnione kryteria rozpoznania zespołu jelita drażliwego. Zaparcia często towarzyszą terapii lekami opioidowymi u pacjentów z bólami o różnorodnej etiologii. Z tego względu zaparcia wywołane opioidami w wytycznych rzymskich IV umieszczono jako 6 kategorię zaburzeń jelit.

Uznano, że czynnikiem ryzyka istotnie zwiększającym możliwość pojawienia się zaparć czynnościowych jest płeć żeńska (zaparcia trzy razy częściej występują u kobiet niż u mężczyzn) oraz starszy wiek (u osób starszych obserwuje się zaburzoną motorykę jelit). W tym względzie po 65. r.ż. zaparcia mogą już stanowić problem nawet dla 80% pensjonariuszy domów pomocy społecznej.

Do innych czynników ryzyka wystąpienia zaparć zalicza się:

• niską aktywność fizyczną,


• niski status socjoekonomiczny,


• nadwagę i otyłość,


• stosowanie wysoko przetworzonej żywności ubogiej w błonnik pokarmowy,


• nieregularne spożywanie posiłków.

Terapią pierwszego wyboru, niezależnie od przyczyny pojawienia się zaparć, jest modyfikacja dotychczasowego trybu życia. Należy ją rozpocząć od zwiększenia aktywności fizycznej oraz zmiany zwyczajów żywieniowych. Zauważono, że zastosowanie umiarkowanego wysiłku fizycznego przez co najmniej 30 minut dziennie poprawia jakość życia pacjentów cierpiących na zaparcia. Kolejnym elementem niefarmakologicznego leczenia zaparć jest zwiększenie spożycia błonnika pokarmowego oraz płynów. Zaleca się spożycie co najmniej 2 litrów płynów dziennie. Błonnik zwiększa masę stolca oraz przyspiesza perystaltykę i pasaż jelitowy. Zaleca się, aby osoby dorosłe, dziennie spożywały od 20 do 40 g błonnika pokarmowego. W szczególności rekomenduje się włączenie do diety produktów będących źródłem błonnika rozpuszczalnego. Dobrym źródłem tej frakcji błonnika jest owies, jęczmień, owoce, np. jabłko, suszone śliwki, warzywa, dodatkowo siemię lniane, babka płesznik (psyllium). Ponadto zaleca się włączenie do diety mlecznych produktów fermentowanych.

Z kolei pacjenci cierpiący na zaparcia powinni unikać spożywania pokarmów ,,zapierających”, takich jak kleik ryżowy, mąka ziemniaczana, jasne pieczywo, banany, czekolada, suche pożywienie oraz napoje, takie jak mocna herbata, napar z suszonych czarnych jagód, kakao. Regulacji wypróżnień można się spodziewać dopiero po kilku tygodniach stosowania wyżej wymienionych zaleceń. Brak poprawy stanu zdrowia pacjenta, pomimo istotnej modyfikacji stylu życia, może stanowić podstawę do włączenia środków stymulujących pasaż jelitowy.

Już od starożytności w celach przeczyszczających stosowane były rośliny zielne. Jedną z nich jest kora kruszyny. Jest to popularny środek łagodnie przeczyszczający, stosowany w postaci naparów, wyciągów i preparatów farmaceutycznych. Działanie przeczyszczające kory kruszyny jest słabsze niż liści senesu i aloesu oraz zbliżone do działania korzenia rzewienia. Kruszyna pospolita w Polsce rośnie w lasach łęgowych i olszynach, z wyjątkiem Podhala i wyżynnych obszarów górskich. Surowcem zielarskim jest wysuszona kora zbierana z młodych pędów i gałęzi wczesną wiosną i przechowywana dłużej niż 12 miesięcy lub wysuszona w ciągu 2 godz. w temperaturze 100°C. Proces ten ma na celu utlenienie obecnych w dużych ilościach w świeżym surowcu związków antrapochodnych o silnie drażniącym działaniu. Zastosowany zabieg technologiczny powoduje, że w surowcu wytwarzają się glikozydy, tj. glukofrangulina A i B oraz frangulina. Związki te nie są rozkładane przez enzymy trawienne i nie są wchłaniane w górnym odcinku przewodu pokarmowego. Formy glikozydowe antrazwiązków są hydrolizowane w okrężnicy przez bakterie jelitowe do farmakologicznie aktywnych metabolitów. Związki biologicznie aktywne zawarte w korze kruszyny pobudzają perystaltykę jelit, hamują wchłanianie wody i elektrolitów przez komórki nabłonka okrężnicy oraz stymulują wydzielanie wody i elektrolitów do światła jelita grubego. W ten sposób następuje przyspieszenie przesuwania się mas kałowych o zwiększonej objętości, co w efekcie wywołuje niefizjologiczną defekację. Podczas stosowania preparatów zawierających korę kruszyny ważne jest dostarczanie do organizmu odpowiedniej ilości płynów. Efekt przeczyszczający obserwowany jest po 8-12 godzinach od podania preparatu. Dlatego najlepiej środki te stosować przed snem.

Przeciwwskazaniem do stosowania preparatów zawierających w swym składzie korę kruszyny jest nadwrażliwość na substancję czynną w nich zawartą lub substancję pomocniczą stosowaną do przygotowania preparatu, niedrożność, zwężenie lub atonia jelit, choroby zapalne okrężnicy (choroba Leśniowskiego-Crohna, zapalenie wrzodziejące okrężnicy), bóle w jamie brzusznej o nieznanej przyczynie, zapalenie wyrostka robaczkowego, ciężkie odwodnienie z utratą elektrolitów. Również preparatów zawierających korę kruszyny nie powinny stosować dzieci poniżej 12 lat, kobiety ciężarne oraz kobiety karmiące piersią. U osób dorosłych i młodzieży preparaty te mogą być stosowane tylko okazjonalnie przez krótki czas, wówczas gdy nie osiągnięto efektu terapeutycznego wywołanego zmianą stylu życia. Należy pamiętać, że stosowanie preparatów przeczyszczających jako preparatów wspomagających odchudzanie jest szkodliwe dla zdrowia. Ponadto kora kruszyny nie powinna być stosowana przez pacjentów cierpiących z powodu zaklinowania stolca, niezdiagnozowanych, ostrych lub uporczywych dolegliwości ze strony układu pokarmowego, np. bóle brzucha, nudności, wymioty. Przewlekłe stosowanie lub nadużywanie preparatów zawierających korę kruszyny może prowadzić do zaburzeń elektrolitowych, w kierunku niedoboru jonów potasu, które mogą potęgować zaburzenia rytmu serca, wzmagać toksyczność i efekty działania glikozydów naparstnicy. Opisano interakcje z lekami antyarytmicznymi, lekami przywracającymi rytm zatokowy oraz lekami wpływającymi na wydłużenie odstępu QT. Możliwe są ponadto interakcje z innymi lekami wywołującymi niedobór jonów potasu (np. diuretykami, adrenokortykosteroidami lub preparatami zawierającymi korzeń lukrecji). Stąd też szczególne środki ostrożności powinny zachować osoby przyjmujące glikozydy nasercowe, leki przeciwarytmiczne, leki powodujące wydłużenie odstępu QT, leki moczopędne, adrenokortykosteroidy lub korzeń lukrecji. Osoby te przed zastosowaniem preparatów zawierających korę kruszyny powinny skonsultować się z lekarzem.