Fokus na przepis: roztwór odkażający

Roztwory to płynna postać leku, która po rozpuszczeniu jednej lub kilku substancji leczniczych w odpowiednim rozpuszczalniku lub mieszaninie rozpuszczalników, tworzy homogenny układ równomiernie rozproszonych cząstek w rozpuszczalniku. Postać ta jest stosunkowo często przepisywana przez lekarzy.

Recepta

Rp.
Rp. Acidi borici 3,0
70% Spir. vini ad 100,0
M.f.sol.
D.s. 2 x dziennie

Największym wyzwaniem przy wykonywaniu roztworów jest kwestia określenia rozpuszczalności przepisanych substancji w przepisanym rozpuszczalniku bądź rozpuszczalnikach. Im więcej składników leku tym bardziej skomplikowana analiza pod kątem wystąpienia ewentualnych niezgodności. Ciekawym przykładem składu recepturowego, a tym samym dobrym aspektem do rozważań będzie recepta zamieszczona obok.

Wypisany lek jest etanolowym roztworem kwasu bornego, chociaż ze względu na przepisane stężenie – 70% (v/v), należałoby go traktować jako etanolowo-wodny roztwór wspomnianego kwasu, gdyż literatura podaje jedynie informacje o rozpuszczalności substancji w najmocniejszym – 96% (v/v) etanolu.

Kwas borny – charakterystyka i właściwości

Kwas borny zgodnie z Farmakopeą Polską może przyjąć postać białego lub prawie białego krystalicznego proszku, bezbarwnych, błyszczących płytek tłustych w dotyku albo białych lub prawie białych kryształów. Pod względem chemicznym jest słabym kwasem nieorganicznym, jego wzór sumaryczny to H3BO3, a masa cząsteczkowa wynosi 61,8. Rozpuszczony w wodzie daje roztwory o pH w zakresie około 4,0-5,0.

Kwas borny wykazuje szereg działań o słabym nasileniu: przeciwbakteryjne, przeciwgrzybicze, odkażające, antyseptyczne i przeciwzapalne. Posiada wiele zastosowań, m.in.: w postaci przymoczek i okładów na otarcia czy sączące rany skóry, czy błon śluzowych, w postaci zasypek na nadmierną potliwość, w postaci globulek przy infekcjach pochwy.

Obecnie stosowany jest już tylko zewnętrznie i również z pewnymi ograniczeniami: nie stosujemy go na duże powierzchnie skóry i przez dłuższy czas. Istnieje wtedy ryzyko przenikania do organizmu, powolnego wydalania związku i ujawnienia się działania neurotoksycznego.

Tabela dawek FP XII podaje szereg zalecanych stężeń zewnętrznych, w zależności od drogi podania. Dla roztworu to stężenie wynosi 1-3%, dla maści to zakres 1-10%, dla maści do oczu – 3%, w postaci zasypki 1-10%, dopochwowo w roztworach 1-2% w globulkach 0,06 g. Łatwo więc stwierdzić, że przepisany lek mieści się w zakresie podanym dla roztworów (stężenie kwasu bornego w przepisanym leku wynosi 3%).

W recepturze dysponujemy dwiema postaciami kwasu bornego: czysty proszek oraz 3% roztwór zapasowy. Stężenie roztworu zapasowego jest identyczne, jak w przepisanym leku, dlatego lek możemy otrzymać jedynie z substancji proszkowej.

Niezgodności

Warto również wspomnieć o ewentualnych niezgodnościach kwasu bornego w roztworach. Z uwagi na kwaśny odczyn, jego obecność może spowodować hydrolizę lub rozpad związków wrażliwych na niskie pH. Należy unikać połączenia omawianej substancji z koloidalnymi związkami srebra (srebro koloidalne, proteinian srebra, targezyna) – obecność kwasu bornego powoduje wysolenie koloidów i wytrącenie ich z roztworu. Kolejne niekorzystne połączenie z balsamem peruwiańskim, również powoduje wytworzenie osadu.

Wspomniana substancja według FP jest rozpuszczalna w wodzie i etanolu 96% (v/v) oraz łatwo rozpuszczalna w gorącej wodzie i glicerolu 85%. Zgodnie z informacjami zwartymi w FP, określenie „rozpuszczalny” oznacza, że 1 g substancji rozpuszcza się w 10-30 ml rozpuszczalnika, natomiast sformułowanie „łatwo rozpuszczalny” odnosi się do sytuacji, gdzie 1 g substancji rozpuści się w 1-10 ml rozpuszczalnika. Z kolei w podręczniku „Receptura Apteczna” znajdziemy bardziej precyzyjne informacje o rozpuszczalności kwasu bornego: 1 cz. omawianej substancji rozpuści się w 20 cz. wody o temperaturze pokojowej, 4 cz. gorącej wody oraz w 16 cz. etanolu 96% (v/v).

W praktyce

W sprawdzeniu czy przepisany roztwór można wykonać, pomogą obliczenia ilości poszczególnych składników. W tym celu skorzystano z farmakopealnych tabel alkoholometrycznych.

100 g – 3 g = 97 g etanolu 70% (v/v)

Ilość etanolu 96% (v/v) = 97 g x 62,39% / 93,84% = 64,49 g

Ilość wody = 97 g – 64,49 g = 32,51 g

Na podstawie wspomnianych danych literaturowych możemy oszacować, że do rozpuszczenia 3 g kwasu bornego potrzebujemy minimum 60 g wody o temperaturze pokojowej, 12 g gorącej wody lub 48 g etanolu 96% (v/v). Z przepisanych w recepcie ilości rozpuszczalników wynika, że kwas borowy rozpuści się w przepisanej ilości wody, ale dopiero po podgrzaniu, lub w przepisanej ilości etanolu. W związku z tym istnieją co najmniej dwa sposoby wykonania omawianej recepty:

1. Pierwszy, o wiele częściej proponowany, zakłada rozpuszczenie kwasu bornego w przepisanej ilości gorącej wody, następnie ochłodzenie powstałego roztworu, uzupełnienie brakującej ilości wodą o temperaturze pokojowej, przeniesienie do butelki i na końcu dodanie przepisanej ilości etanolu.
2. Drugi sposób zakłada użycie od razu etanolu 70% (v/v) i rozpuszczenie w nim kwasu bornego, całość procesu przebiega oczywiście w temperaturze pokojowej. Jest to mniej popularny sposób wykonywania roztworów z kwasem bornym, lecz po przeprowadzeniu analizy rozpuszczalności (kwas borny rozpuszcza się zarówno w wodzie, jak i etanolu, tym bardziej rozpuści się w ich mieszaninie, w podanych w recepcie ilościach i proporcjach) – jak najbardziej możliwy do wykonania. Sam proces rozpuszczania przebiega o wiele wolniej niż w przypadku rozpuszczania w gorącej wodzie, lecz po dokładnym wymieszaniu uzyskujemy pożądany, klarowny roztwór. Z kolei liczba wykonywanych czynności tym sposobem jest mniejsza, co niweluje ryzyko powstawiania strat leku. Należy również zauważyć, że na szybkość rozpuszczania mają wpływ również takie czynniki, jak stopień rozdrobnienia substancji czy szybkość mieszania. Jeśli dysponujemy kwasem bornym grubo sproszkowanym, można go ewentualnie zmikronizować.

Powstały roztwór będzie roztworem rzeczywistym, czyli takim, w którym  wielkość rozproszonych cząstek wyniesie poniżej 1 nm, w związku z tym nie ma konieczności stosowania dodatkowych oznaczeń o konieczności mieszania leku – powinien on być klarowny przez cały deklarowany okres trwałości.

Okres przydatności do użycia

Przepisany roztwór zawiera bardzo dużą ilość etanolu, co pozytywnie wpłynie na trwałość całego leku. Dlatego z pewnością można założyć, że lek będzie trwały minimum przez 3 miesiące.