Fokus na przepis: maści

Maści zaliczamy do półstałych postaci leków, w ich skład wchodzi jedna lub kilka substancji leczniczych równomiernie rozproszonych w jednolitym podłożu. Należą one do jednych z częściej wykonywanych rodzajów leków w recepturze, chętnie przepisywanych zwłaszcza przez dermatologów.

Recepta:

Rp.

Vit E liq. 5,0

Mentholi 0,3

3% sol. Acidi borici 10,0

Lekobaza ad 100,0

M.f.ung.

D.s. 2 x dziennie

***

Rodzaje maści

W zależności od charakteru podłoża rozróżniamy trzy podstawowe rodzaje maści:

1. Maści hydrofobowe – kiedy mamy podłoże bezwodne, które wiąże niewielkie ilości wody.
2. Maści absorpcyjne – podłoże hydrofobowe wzbogacono o emulgatory, dzięki czemu jest ono w stanie związać większe ilości wody.
3. Maści hydrofilowe – o takich mówimy, kiedy podłoże miesza się z wodą.

Inny podział maści dotyczy sposobu połączenia substancji aktywnych z bazą (podłożem):

• Maści typu roztworu – substancja lecznicza rozpuszcza się w podłożu.
• Maści typu zawiesiny – substancja lecznicza nie rozpuszcza się w podłożu, zostaje natomiast równomiernie w nim rozproszona.
• Maści typu emulsji – substancja lecznicza rozpuszcza się w wodzie, następnie taki roztwór zostaje połączony z podłożem.

Na przestrzeni lat zmienił się sposób wykonywania maści. Obecnie rzadziej wykonuje się je klasycznie, jedynie z pomocą samego moździerza i pistla, a częściej z wykorzystaniem miksera recepturowego. Jednakże nawet używając tej drugiej metody, należy pamiętać o mikronizowaniu substancji krystalicznych czy gruboziarnistych przed umieszczeniem ich w podłożu, więc moździerz będzie nadal potrzebny.

Charakterystyka składników maści

• Witamina E płynna – nie jest stricte substancją recepturową, znajduje się jednak na wykazie leków gotowych, które mogą być traktowane jako surowce farmaceutyczne przy wykonywaniu leków recepturowych. Obecnie w obrocie mamy krople i płyn doustny. Wygląd obu z nich to oleisty, żółtawy płyn, o charakterystycznym zapachu. Niezależnie od firmy zarówno krople, jak i płyn doustny występujące na wspomnianym wykazie zawierają w 1 ml – 300 mg witaminy E w postaci all-rac-α tokoferylu octanu. Substancją pomocniczą jest olej arachidowy oczyszczony, czyli płynna witamina E będzie roztworem olejowym, co jest istotną informacją pod kątem wystąpienia ewentualnych niezgodności. Gęstość zarówno kropli, jak i płynu doustnego wynosi około 0,93 g/ml (wielkość uśredniona). Wartość ta będzie istotna przy wykonywaniu i wycenie leku recepturowego.
• Mentol – obecnie w obrocie spotkamy go pod nazwą lewomentol, według FP XI jego wygląd to pryzmatyczne lub iglaste, bezbarwne, błyszczące kryształy. Związek jest praktycznie nierozpuszczalny w wodzie, łatwo rozpuszczalny w etanolu 96% (v/v), olejach tłustych, ciekłej parafinie, bardzo trudno rozpuszczalny w glicerolu.
• 3%-owy r-r kwasu bornego – wodny roztwór kwasu bornego, w recepturze najczęściej korzystamy z uprzednio przygotowanego roztworu zapasowego. W celu przyspieszenia i ułatwienia procesu rozpuszczania kwasu bornego rozpuszczamy go na ciepło.
• Lekobaza – podłoże amfifilowe, czyli takie które umożliwia wykonanie zarówno emulsji w/o, jak i o/w. Z wyglądu to biała, miękka masa. Składa się z wazeliny białej, emulgatorów oraz wody oczyszczonej, chociaż dokładny skład w zależności od firmy może się różnić. Oprócz dużej zawartości wody lekobaza jest w stanie też związać sporą jej ilość. Charakteryzuje się dobrą rozsmarowywalnością i łatwo zmywa się wodą.

***

Działanie maści:

Regenerujące (witamina E), chłodzące, przeciwświądowe (mentol), antyseptyczne (kwas borny), nawilżające, natłuszczające (lekobaza).

Zastosowanie maści:

Suche, swędzące zmiany skórne w przebiegu chorób skóry o różnej etiologii.

Kontrola stężeń:

Mentol – stężenie w omawianym leku – 0,3%

Stężenia podane w FP XI: 0,3% na błony śluzowe, do 10% w przypadku stosowania leku na skórę.

Kwas borny – stężenie w leku – 0,3%

Stężenie podane w FP XI: dla roztworów i maści 1-3%

Wniosek: Stężenia substancji użytych w leku mieszczą się w normach farmakopealnych

Wykaz składników niezbędnych do wykonania leku:

• witamina E płyn 5,0 g
• mentol 0,3 g
• 3%-owy kwas borny 10,0 g
• lekobaza 84,7 g

Ilość witaminy E konieczną do wykonania leku podano w gramach, dlatego wyliczenie pozostałych ilości substancji, a zwłaszcza podłoża, nie stanowiło większego problemu. Szczególną uwagę należy natomiast zwrócić na wycenę omawianego leku. Witamina E produkowana jest w objętości 10 ml, natomiast w przepisach recepturowych najczęściej (chociaż nie zawsze!) podawana jest w jednostkach masy tak jak w omawianym przypadku.

W tym momencie przydatna staje się informacja o gęstości.

0,93 g – 1 ml

5 g – X

X = 5,376 ≈ 5,4 ml

Do wykonania powyższej recepty zużyto 5,4 ml płynnej witaminy E, a więc należy wycenić 0,54 opakowania tejże witaminy.

Sposób wykonania:

Odważamy mentol na papierku pergaminowym, roztwór kwasu bornego w zlewce, a lekobazę bezpośrednio do pojemnika. Mentol mikronizujemy w moździerzu, następnie mieszamy z lekobazą za pomocą miksera recepturowego na średnim poziomie obrotów przez ok. 2 minuty. Ilość mentolu jest niewielka, a ciepło wytworzone przez obroty miksera powinno ułatwić rozpuszczenie mentolu w składnikach podłoża. Następnie dodajemy roztwór kwasu bornego w dwóch porcjach i również mieszamy za pomocą miksera recepturowego, przy nieco większych obrotach. Na końcu odważamy witaminę E płynną bezpośrednio do pojemnika i mieszamy w mikserze na najniższym poziomie obrotów przez ok. pół minuty. Gotową maść zakręcamy, dodajemy końcówkę dozującą z szerszym otworem i oznaczamy na pomarańczowej sygnaturze.

Trwałość leku:

Maści są postacią leku o średniej trwałości, maksymalnie do 30 dni. Przechowujemy je w lodówce, co opóźni ewentualny proces rozwarstwienia się produktu oraz zmianę konsystencji. Lekobaza jest podłożem zawierającym duże ilości wody, która ma wpływ na obniżenie trwałości leku. Z kolei pozytywny wpływ na trwałość mają odkażające właściwości kwasu bornego oraz przeciwutleniające właściwości witaminy E. Całościowo można więc określić trwałość leku na 30 dni, przy przechowywaniu w lodówce.