Opieka farmaceutyczna
Farmakoterapia seniorów
9 minut
Dawki leków powinny być też modyfikowane ze względu na stan nawodnienia organizmu bądź niedożywienia, które u osób starszych mogą być zmienne. Ponadto czynność płuc także ulega zmniejszeniu, stąd eliminacja leków tą drogą też może być zaburzona. W starszym wieku ulega też zmianie farmakodynamika leków, gdyż na skutek zmian liczby i poziomu wrażliwości receptorów w narządach, a także neuroprzekaźników zmieniona może być odpowiedź na lek, co szczególnie dotyczy leków OUN, w przypadku których starszy człowiek jest bardziej wrażliwy na leki nasenne, uspokajające czy opioidowe leki przeciwbólowe. Natomiast u seniorów może być znacząco mniejsza odpowiedź receptorów ß-adrenergicznych na działanie antagonistów bądź agonistów. Zatem w populacji seniorów zdecydowanie wzrasta częstotliwość występowania działań niepożądanych szczególnie wraz z liczbą przyjmowanych leków, na co ma niewątpliwie wpływ brak należytej oceny zmian zachodzących w farmakokinetyce i farmakodynamice związanych ze starzeniem organizmu oraz współistniejącymi chorobami, a także liczby i rodzaju leków przyjmowanych przez pacjenta w tym leków Rx, OTC i suplementów diety.
W farmakoterapii seniorów leczenie powinno uwzględniać stosowanie leków początkowo od małych dawek i stopniowe ich zwiększanie, wówczas stężenie leku zwiększa się stopniowo i minimalizuje się działania niepożądane. Najczęściej u seniorów występują działania niepożądane, takie jak: kaszel po inhibitorach ACE, bradykardia po zażyciu ß-adrenolityków, obrzęki po antagonistach kanału wapniowego (amlodypina), nudności po digoksynie, wzmożone biegunki po antybiotykach, po NLPZ – dyspepsja, a także krwawienia z przewodu pokarmowego głównie u osób zażywających równolegle antykoagulanty (acenokumarol). Po zażyciu preparatów ziołowych, np. ekstraktów z korzenia żeńszenia, może dojść do podwyższenia ciśnienia tętniczego, a ekstrakty z miłorzębu japońskiego mogą powodować bezsenność. Bardzo częste stosowanie NLPZ przez pacjentów senioralnych również w samoleczeniu, skutkuje skurczem naczyń i bezpośrednim wzrostem ciśnienia tętniczego krwi, co może przyczynić się do niewłaściwego stosowania leków hipotensyjnych (samodzielne zwiększanie dawki leku hipotensyjnego przy braku efektu).
Im więcej leków pacjent stosuje, tym znacząco wzrasta także ryzyko interakcji lek-lek lub lek choroba. U pacjentów geriatrycznych interakcje dotyczą szczególnie leków psychotropowych i stosowanych w chorobach układu krążenia. Blokery kanałów wapniowych mogą pogarszać niewydolność serca, tiazydy i diuretyki pętlowe mogą prowadzić do hipokaliemii i zaburzeń rytmu, opioidowe leki przeciwbólowe, neuroleptyki, leki przeciwdepresyjne, antagoniści receptora H1 (cetyryzyna), H2 (ranitydyna), NLPZ, chemioterapeutyki, inhibitory ACE zaburzają funkcje poznawcze u pacjentów senioralnych. Dlatego w terapii geriatrycznej powinno się rozważyć poprawne stosowanie leków uwzględniające tzw. kryteria Beers’a*, według których leki podzielono na trzy kategorie:
– leki , których stosowanie jest potencjalnie niewłaściwe bez względu na sytuację kliniczną (barbiturany, digoksyna >0,125mg/d, petydyna, atropina, butylobromek hioscyny),
– leki, których stosowanie jest niewłaściwe w przypadku konkretnych sytuacji klinicznych (przy niewydolności serca – NLPZ, koksyby, werapamil, diltiazem; przy zespole otępiennym – benzodiazepiny, leki przeciwpsychotyczne; w bezsenności – pseudoefedryna, teofilina, kofeina),
– leki, które należy stosować ostrożnie w podeszłym wieku (karbamazepinę, cisplatynę, leki przeciwpsychotyczne, SSRI, wazodilatatory).
Istotnym problemem jest także brak przestrzegania przez samych pacjentów zaleceń terapeutycznych (non-compliance) w sposób świadomy lub nieświadomie, w tym nadużywania leków, przyjmowania niewłaściwej liczby lub nieprawidłowego odstępu pomiędzy poszczególnymi dawkami czy zbyt wczesnego odstawienia leków.
Brak zdyscyplinowania seniorów w farmakoterapii może jednak mieć inne przyczyny, np. skomplikowane schematy dawkowania, wielolekowość wynikająca z wielochorobowości, upośledzona percepcja czy niepełnosprawność (zaburzenia pamięci, kłopoty ze wzrokiem, trudność w zażyciu tabletek, kropli, syropów, czopków). Stąd tak ważne jest umiejętne postępowanie z pacjentem senioralnym w aptece w celu rozpoznania i wyeliminowania błędów lekowych, które farmaceuta sam może rozwiązać, sprawując proces opieki farmaceutycznej. Może m.in. wpłynąć na poprawę efektów terapeutycznych przez zastosowanie leków o krótkim czasie biologicznego półtrwania, bez aktywnych metabolitów, leków o stosunkowo małej liczbie interakcji, o szerokim indeksie terapeutycznym, najkrótszym możliwym czasie stosowania, łatwym schemacie dawkowania oraz weryfikować dotychczasowy sposób leczenia farmakologicznego w celu osiągnięcia jak najlepszego efektu terapeutycznego, zwiększenia bezpieczeństwa stosowania i zminimalizowania kosztów terapii.
*Fick DM, Semla TP 2012 American Geriatrics Society updated Beers Criteria for potentially inappropriate medication use in older adults. J Am Geriatr Soc 2012; 60: 616-631.