Dieta ukierunkowana na pacjentów z osteoporozą

Osteoporoza jest chorobą szkieletu charakteryzującą się zmniejszoną wytrzymałością kości. Prowadzi do osłabienia ich struktur, a w konsekwencji dużej podatności na złamania.

Choroba i jej następstwa w postaci złamań to obecnie bardzo istotny problem zdrowotny w wielu krajach Europy, w tym również w Polsce. Szacuje się, że globalnie złamania osteoporotycznego dozna jedna na trzy kobiety i jeden na pięciu mężczyzn po 50. r.ż. Celem leczenia osteoporozy jest poprawa wytrzymałości mechanicznej kości i zapobieganie pierwszemu złamaniu lub ograniczenie ryzyka kolejnych złamań. Leczenie takie obejmuje postępowanie niefarmakologiczne, żywieniowo- rehabilitacyjne, ściśle związane ze zmianą stylu życia oraz postępowanie farmakologiczne.

W codziennej diecie osób cierpiących na osteoporozę szczególną uwagę należy zwrócić na odpowiednią podaż wapnia i witaminy D3, białka, potasu i magnezu. Do prawidłowej budowy układu kostnego potrzebna jest także witamina K (konieczna do syntezy osteokalcyny – najważniejszego niekolagenowego białka kości i swoistego markeru wielkości obrotu kostnego w ustroju) oraz witamina C, która wykorzystywana jest w tworzeniu kolagenu. Z kolei z diety należy wyeliminować lub zminimalizować spożycie substancji utrudniających wchłanianie podanych składników pokarmowych (kofeina, fityniany, szczawiany, alkohol).

Podaż wapnia adekwatna do zapotrzebowania stanowi kluczowy wymóg w profilaktyce i terapii osteoporozy. Najbogatszym źródłem dobrze przyswajalnego wapnia jest mleko i jego przetwory, z których absorbowana jest 1/3 pierwiastka, jak również konserwy rybne, np. szprotki. Również niektóre produkty pochodzenia roślinnego zawierają znaczne ilości wapnia (np. szałwia hiszpańska, znana jako nasiona chia, brokuły, migdały, nasiona roślin strączkowych, mak i sezam). W tej mierze na uwagę zasługuje szałwia hiszpańska, w której zawartość wapnia, w 100 g wynosi aż 631 mg. Jednak należy wspomnieć, że wapń z produktów roślinnych jest słabo przyswajalny z uwagi na obecność w tych produktach substancji utrudniających jego wchłanianie, np. kwasu szczawiowego czy fitynowego. Wykorzystanie wapnia w diecie utrudnia też obecność nierozpuszczalnych frakcji błonnika pokarmowego, zbyt duże spożycie tłuszczu i fosforu. Zalecany w diecie stosunek wapnia do fosforu powinien wynosić 1:1, co zapewnia optymalne wchłanianie wapnia i prawidłowe wbudowywanie hydroksyapatytów do kości. W przypadku nadmiaru fosforu w diecie (stosunek wapnia do fosforu 1:4) dochodzi do zwiększonego wydzielania parathormonu i nasilenia procesów kościogubnych. Z uwagi na fakt, że w żywności fosfor jest bardziej rozpowszechniony niż wapń, w praktyce dietetycznej bardzo trudno jest zachować prawidłowy stosunek obu składników mineralnych. Przyswajalność wapnia uwarunkowana jest także podażą białka w diecie. Zarówno zbyt mała jak i zbyt duża podaż tego makroskładnika istotnie wpływa na gospodarkę wapniową w organizmie. Zwłaszcza popularne wysokobiałkowe diety odchudzające mogą stanowić poważne zagrożenie dla gospodarki wapniowej organizmu. Na drodze przekarmienia białkiem dochodzi do zakwaszenia ustroju i zwiększonego wydalania wapnia. Osobom przekraczającym piątą dekadę życia zaleca się aby podaż białka w diecie wynosiła 1,2 g/kg masy ciała. Istotnym czynnikiem warunkującym wykorzystanie wapnia przez organizm jest odpowiednia podaż witaminy D, laktozy, lizyny, argininy oraz inuliny – prebiotyku stymulującego wzrost korzystnej mikroflory jelitowej.

Źródłem inuliny jest m.in. topinambur i cykoria. Swoista mikroflora jelitowa sprzyja wytwarzaniu krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych oraz witamin z grupy B i witaminy K, które dodatkowo wpływają na metabolizm kości i wspomagają wchłanianie jonów magnezu, potasu i wapnia. Istotnym czynnikiem zwiększającym przyswajanie wapnia jest witamina D a jej niedobór został uznany za istotny czynnik ryzyka rozwoju osteoporozy. Witamina D w organizmie pochodzi zarówno z pożywienia jak i syntezy skórnej 7 – dehydrocholesterolu. Ilość witaminy D tworzonej w skórze pod wpływem promieni słonecznych uzależniona jest od czasu przebywania na słońcu, stopnia pigmentacji skóry, różnic osobniczych. Żywieniowym źródłem witaminy D są tłuste ryby morskie (śledź, makrela, łosoś, tuńczyk, sola) oraz oleje rybie – tran, żółtko jaja, masło, wątroba oraz ser żółty. Jednak należy mieć świadomość, że w naszych warunkach geograficznych kompozycja diety i ograniczony czas ekspozycji na słońce nie gwarantuje wystarczającego wysycenia organizmu witaminą D. Potwierdzają to dane epidemiologiczne, które wskazują na wysoki odsetek występowania deficytu witaminy D w krajach europejskich. Z tego też względu podawanie preparatów wapnia łącznie z witaminą D należy do standardów postępowania terapeutycznego w trakcie leczenia osteoporozy.

Cynk, mangan i miedź są kofaktorami enzymów biorących udział w syntezie składników macierzy kostnej. Udowodniono, że odpowiednia ilość magnezu i potasu w diecie zapobiega utracie masy kostnej oraz skraca czas rehabilitacji po złamaniach osteoporotycznych. Zaleca się aby podaż potasu i magnezu w grupie osób narażonych na występowanie osteoporozy wyniosła odpowiednio 4700 i 350 mg/dzień. Z kolei ryzyko złamań osteopatycznych zwiększa niedobór w diecie witaminy K.

Udowodniono, że czynnikiem zwiększającym gęstość mineralną kości u kobiet po menopauzie są zoflawony sojowe. Wyniki najnowszych badań potwierdzają również skuteczność wielonienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 w prewencji osteoporozy. Wykazano, że ich suplementacja tymi kwasami istotnie zwiększała gęstość mineralną kości. To pozytywne działanie tłumaczy się przede wszystkim przeciwzapalnymi właściwościami kwasów tłuszczowych omega-3.

Do rozwoju osteoporozy przyczyniają się także nadmierne spożycie alkoholu i sodu, a także – choć w dużo mniejszym stopniu – nadmierne spożycie kofeiny, które definiuje się jako ilość przekraczającą 330 mg na dzień, co odpowiada 4 małym filiżankom kawy. Warto wspomnieć, że dodatek mleka do kawy najprawdopodobniej równoważy stymulowaną przez kofeinę utratę wapnia z moczem. Palenie tytoniu i wskaźnik BMI<18,5 to kolejne udokumentowane czynniki wpływające negatywnie na jakość kośćca. Chociaż osteoporoza jest patologią utożsamianą z populacją osób dorosłych, to należy pamiętać, że o jakości kośćca w wieku dojrzałym w dużej mierze decyduje sposób odżywiania, aktywność fizyczna, przebyte choroby oraz przyjmowane leki w okresie dziecięcym i młodzieńczym. Dlatego aktualna jest teza, że ,,osteoporoza starcza jest chorobą pediatryczną”. Obecnie szczególnie eksponuje się wpływ aktywności fizycznej jako czynnika kształtującego masę kostną, jak i wewnętrzną mikroarchitekturę kości, w każdej fazie życia. W wieku młodzieńczym odpowiednia aktywność ruchowa wspomaga osiągnięcie jak najwyższej szczytowej masy kostnej.

W późniejszym wieku podejmowanie aktywności fizycznej zapobiega lub spowalnia przedwczesną utratę masy kostnej. Pozytywną rolę aktywności ruchowej dowiedziono także w terapii już zdiagnozowanej osteoporozy.