Bromki w recepturze – charakterystyka i niezgodności

Brom jest niemetalem należącym do siedemnastej grupy (fluorowce) układu okresowego. Jego liczba atomowa to 35, natomiast masa atomowa wynosi 79,9 u. W warunkach normalnych jest brunatnoczerwoną, lotną cieczą o nieprzyjemnym zapachu. W połączeniu z wodorem tworzy kwas beztlenowy, którego sole spotkamy w recepturze aptecznej. Mowa tutaj o używanych od lat i nadal dobrze znanych bromkach: amonu, potasu i sodu. W podręcznikach do receptury znajdziemy również wzmianki o bromku wapnia, jednakże obecnie nie jest on stosowany i nie będzie przedmiotem poniższych rozważań.

Bromek amonu (Ammonii bromidum)

To związek o wzorze sumarycznym NH4Br i masie cząsteczkowej 97,9 u. Jego wygląd według Farmakopei Polskiej XII to biały lub prawie biały, krystaliczny proszek lub bezbarwne kryształy, higroskopijne. Pod wpływem światła lub powietrza substancja staje się żółta, dlatego szczególnie ważne jest przechowywanie surowca w szczelnym pojemniku z dala od promieni słonecznych. Ponadto substancja łatwo rozpuszcza się w wodzie, dość trudno rozpuszcza się w etanolu 96% (v/v) (FPXII).

Bromek potasu (Kalii bromidum)

To związek o sumarycznym wzorze KBr i masie cząsteczkowej 119 u. Pod względem wyglądu również stanowi biały lub prawie biały, krystaliczny proszek lub bezbarwne kryształy (FP XII). Związek jest łatwo rozpuszczalny w wodzie oraz glicerolu, trudno rozpuszczalny w etanolu 96% (v/v).

Bromek sodu (Natrii bromidum)

To według FP XII, biały lub prawie biały, ziarnisty proszek lub małe, bezbarwne, przezroczyste lub matowe kryształy, słabo higroskopijne. Jego wzór chemiczny to NaBr, a masa cząsteczkowa wynosi 102,9 u. Ponadto substancja jest łatwo rozpuszczalna w wodzie, rozpuszczalna w etanolu 96% (v/v).

Działanie i zastosowanie

Wszystkie opisane wyżej bromki wykazują działanie uspokajające, ułatwiające zasypianie, przy czym najsilniejsze działanie wykazuje bromek amonu. W większych dawkach będą wywierały one również działanie przeciwpadaczkowe, obecnie wykorzystywane głównie w lecznictwie weterynaryjnym (bromek potasu). W recepturze bromki wchodzą w skład mieszanek używanych w nadpobudliwości nerwowej czy trudnościach z zasypianiem. Przykładem tego typu leków mogą być: Mixtura Valerianae, Mixtura Sedativa, Mixtura Pawłowa (wszystkie mają w składzie bromek sodu) czy Mixtura Nervinae (zawierająca wszystkie bromki w ściśle określonych proporcjach). Ponadto wszystkie trzy omawiane związki wchodzą w skład dobrze znanej soli Erlenmayera, wykorzystywanej następnie do wykonywania mikstur.

Jej proporcje to odpowiednio NH4Br: KBr: NaBr – 1:2:2. Bromki mogą stanowić basis składu recepturowego (wykazują najważniejsze działanie w całym przepisie), częściej jednak występują jako adjuvans (czyli substancja wspomagająca). W tym drugim przypadku najczęściej przepisywane są w obecności fenobarbitalu sodowego.

Właściwości

Wszystkie omawiane bromki mają nieprzyjemny smak, określany (w zależności od źródła i rodzaju soli) jako szczypiący, słony czy nawet piekący. Z tego względu wysoce wskazany jest dodatek składników korygujących, czyli np. syropów typu Neospazmina, Passispazmina. Syropy te nie tylko poprawiają walory smakowe (zwiększając tym samym szanse regularnego stosowania przez pacjenta), ale również wspomagają działanie bromków poprzez zawarte w nich wyciągi ziołowe.

Dawkowanie

Farmakopea Polska XII podaje jedynie maksymalne dobowe dawki dla omawianych bromków i wynoszą one odpowiednio: 0,5 g dla bromku amonu oraz 1,0 g dla bromku potasu i bromku sodu. Ze względu na fakt, iż sole te często są przepisywane w razem, ważna jest informacja o maksymalnej łącznej dawce dobowej (dla wszystkich bromków w recepcie) wynoszącej 1,0 g, w tym bromku amonowego maksymalnie może być 0,5 g (również dane z FP XII). W przypadku obliczania dopuszczalnych dawek, warto zwrócić uwagę na omawianą kwestię, gdyż zdarza się, że są one przekroczone. Niebezpieczeństwo przedawkowania dotyczy zwłaszcza recept przepisywanych przewlekle, dla osób starszych.
W przypadku przekroczenia łącznej dawki bromków najprościej będzie obniżyć ilości bromków proporcjonalnie do wartości podanych w FP. Innym sposobem może być zmiana dawkowania leku. Zmianę tę lepiej skonsultować z lekarzem i warto, by naniósł on na recepcie odpowiednią adnotację.

Niezgodności

Ze względu na stosunkowo dobrą rozpuszczalność w wodzie bromki z reguły nie dają niezgodności fizycznych. Wyjątkiem jest przygotowywanie roztworów zawierających również fenobarbital sodowy. Bromki zawarte w roztworze utrudnią proces rozpuszczania fenobarbitalu sodowego, dlatego zdecydowanie lepiej rozpuścić go w czystej wodzie, a bromki dodać na końcu.

Sole bromu są dość reaktywne i z tego względu należy uważać na możliwość wystąpienia niezgodności chemicznych w roztworach. Przykładowo bromek amonu będzie niezgodny z utleniaczami, kwasami, zasadami, metalami ciężkimi czy solami srebra. Ogólnie w warunkach recepturowych, bromki będą niezgodne m.in. z azotanem srebra, chlorowodorkiem papaweryny (zwłaszcza przy stężeniu bromków wynoszącym 5% i wyżej) czy fosforanem kodeiny (przy stężeniu fosforanu 0,3% i więcej). Przyczyną niekorzystnych zmian będzie tutaj reakcja podwójnej wymiany i wytrącanie trudno rozpuszczalnych soli np. bromowodorku kodeiny (w przypadku interakcji z fosforanem kodeiny), który może wytrącić się dopiero po czasie 24 h, a nawet dłuższym. Sposoby poprawy tego typu niezgodności są różne, najczęściej wykonujemy dwa osobne roztwory, rozdzielając tym samym sporne związki.

Inny rodzaj niezgodności chemicznej, jaki możemy zaobserwować, dotyczy konkretnie bromku amonu. W sytuacji równoczesnej obecności fenobarbitalu sodowego, może wystąpić niezgodność wytrącenia słabego kwasu. Jest to niezgodność zależna od stężenia obu substancji. Bromek amonu jako sól mocnego kwasu i słabej zasady, w roztworach wodnych daje kwaśne pH, zwłaszcza w większych stężeniach (przykładowo w wodnym roztworze o stężeniu 50 g/l w temperaturze 20 st. C, pH wyniesie 5). W jego obecności może wytrącić się gorzej rozpuszczalny fenobarbital. Niezgodność ta wystąpi zawsze, kiedy stężenie fenobarbitalu sodowego w roztworze wyniesie 1% lub więcej. Przy stężeniu luminalu sodowego 0,2% i niższym, niezgodność nie wystąpi nigdy. Przy stężeniach pośrednich fenobarbitalu sodowego, ważne jest również stężenie bromku amonu (patrz: tabela). Poprawa tej niezgodności polega najczęściej na zamianie bromku amonu na równoważną ilość bromku sodu (o podobnym działaniu i właściwościach, lecz nie dający danej niegodności, ze względu na nieco wyższe pH w roztworach wodnych). Należy zwrócić też uwagę na możliwość wystąpienia niezgodności pozornej, która będzie dotyczyć mieszanek zawierających duże ilości etanolu pochodzącego np. z nalewek. Fenobarbital w formie kwasowej dobrze rozpuszcza się w etanolu, dlatego nawet wytrącony nie da wtedy niezgodności. W takiej sytuacji lek wykonujemy bez zmiany składu.