RAPORT: Choroby mózgu – skala, leczenie, profilaktyka

Według WHO do 2030 r. choroby mózgu będą największym zagrożeniem dla społeczeństwa prowadzącym do niepełnosprawności lub śmierci. Na terenie Polski w ciągu roku diagnozowane jest około 3000 nowotworów ośrodkowego układu nerwowego, z czego najliczniejszą grupą są glejaki, stanowią ok. 70% wszystkich nowotworów wewnątrzczaszkowych.

Klasyfikacja chorób mózgu

Do chorób mózgu zaliczamy: choroby neurodegeneracyjne (np. chorobę Alzheimera, Parkinsona, stwardnienie rozsiane); choroby naczyniowe (np. udar mózgu); nowotwory mózgu; infekcje (np. zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych); choroby psychiczne (np. depresja, schizofrenia)^[1].

Leczenie

Leczenie chorób mózgu zależy od konkretnego schorzenia, bardzo często jest wielokierunkowe, obejmuje farmakoterapię, rehabilitację, jeśli jest to konieczne to również radioterapię, a w niektórych schorzeniach konieczna jest interwencja chirurgiczna. W dalszej części artykułu w formie tabel przedstawione zostały choroby mózgu z podaniem charakterystycznych objawów oraz leczenie farmakologiczne i pozafarmakologiczne.

Choroba Alzheimera

Jest chorobą zwyrodnieniową mózgu, która utrudnia prawidłowe funkcjonowanie w życiu, utrudnia życie zawodowe, uniemożliwiając wykonywanie pracy oraz osłabia i niszczy kontakty społeczne. Charakteryzuje się postępującymi zaburzeniami pamięci. Na rozwój choroby wpływ mają czynniki genetyczne i środowiskowe. W trakcie trwania choroby dochodzi do odkładania się w mózgu białek: beta-amyloidu i białka tau. W chwili, gdy te białka się pojawią, dochodzi do śmierci komórek nerwowych. W następstwie czego dochodzi do zmniejszenia liczby neuronów oraz ilości produkowanych przez nie substancji przekaźnikowych. Wszystkie te procesy mają negatywny wpływ na prawidłowe funkcjonowanie mózgu.

Choroba Alzheimera jest w 50-60% przyczyną pojawienie się otępienia u osób po 65. Roku życia. W Europie chorobę tą diagnozuje się u ponad 5% chorych po 65. roku życia.

Prawdopodobieństwo zachorowania rośnie z wiekiem:

• w przedziale 65-69 lat wynosi 2-3/1000 osób/rok;
• w przedziale 85-89 lat wynosi 37-40/1000 osób/rok.

Prawdopodobieństwo choroby Alzheimera w przedziale 65-85 lat podwaja się co około 5 lat, natomiast po 85. roku życia zmniejsza i częściej u osób w tym wieku dochodzi do otępienia naczyniopochodnego. Szacuje się, że w Polsce na Alzheimera choruje ponad 200 tysięcy osób^[2].

Choroba Parkinsona

To przewlekła choroba neurozwyrodnieniowa, która cechuje się utratą neuronów, co jest spowodowane odkładaniem się patologicznego białka a-synukleiny. Choroba Parkinsona nie dotyka jedynie dopaminergicznego układu neuroprzekaźnikowego, powoduje deficyty serotoninergiczne, które mogą prowadzić do depresji oraz cholinergiczne, które powiązane są z zaburzeniami poznawczymi^[3].

Zdarzają się przypadki, gdy wykorzystywane są nowoczesne metody, takie jak głęboka stymulacja mózgu, np. w chorobie Parkinsona. Uznawana jest ona za skuteczną metodę terapeutyczną, zalecana jest chorym, u których leczenie farmakologiczne nie przynosi efektów, u pacjentów, którzy zmagają się z dużymi wahaniami w ruchach oraz mimowolnych, niekontrolowanych ruchach spowodowanych przyjmowaniem lewodopy. Głęboka stymulacja mózgu polega na wszczepieniu elektrod w wybrane obszary mózgu: jądro niskowzgórzowe lub jądro wewnętrzne gałki bladej. Generator impulsów, który znajduje się pod skórą w okolicach klatki piersiowej, jest połączony z elektrodami. Następnie generator wysyła impulsy elektryczne do mózgu, które modulują aktywność neuronalną, co wpływa na łagodzenie objawów ruchowych. Przed planowanym zabiegiem pacjent przechodzi kwalifikację, która polega na badaniu obrazowym mózgu (MRI, CT), aby dokładnie określić miejsce wszczepienia elektrod. Zabieg przeprowadzany jest w znieczuleniu ogólnym, po wszczepie należy dostosować parametry stymulacji, co związane jest z wizytami kontrolnymi w ośrodku. Głęboka stymulacja mózgu może być refundowana w ramach NFZ, chory musi wcześniej przejść kwalifikację. Pacjenci, którzy mogą starać się o otrzymanie świadczenia to: osoby zmagające się z ciężką, oporną na leczenie chorobą Parkinsona, pacjenci z dystonią pierwotną uogólnioną, chorzy z drżeniami samoistnymi, osoby cierpiące na ciężki ból niepoddający się leczeniu pomimo zastosowanej farmakoterapii przeciwbólowej^[4].

Stwardnienie rozsiane (SM)

Jest chorobą przewlekłą, która diagnozowana jest najczęściej u młodych dorosłych (20-40 lat). Objawia się występowaniem w układzie nerwowym licznych nieprawidłowych ognisk. W tych miejscach następuje uszkodzenie tkanki nerwowej oraz mieliny (ogniska demielinizacyjne) pojawia się stan zapalny i stwardnienia. Choroba przebiega z rzutami i remisjami. O rzucie mówi się, gdy objaw lub objawy charakterystyczne dla tej jednostki chorobowej utrzymują się powyżej 24 godzin. Remisja to wygaszanie objawów rzutu. Leczenie dzieli się na terapię rzutu (ostra faza), terapię modyfikującą przebieg choroby oraz terapię objawową^[5].

Udar mózgu

Jest nagłym zaburzeniem czynności mózgu spowodowanym zaburzeniem w krążeniu krwi w naczyniach mózgowych. Udar to druga przyczyna zgonów na świecie, dotyczy 13,7 mln ludzi, z powodu tej choroby umiera ok. 5,5 mln osób rocznie. W ok. 85% są to udary niedokrwienne (zawał mózgu) – są najczęściej skutkiem postępujących procesów miażdżycowych oraz chorób serca. W Polsce w 2023 r. odnotowano 74,7 tys. przypadków udaru niedokrwiennego mózgu, 89% były to pierwsze udary^[6]. W 2024 r. w sierpniu odnotowano 90 tys. zachorowań na udar, 30% przypadków dotyczy osób przed 65. rokiem życia. Rosnąca liczba udarów u coraz młodszych osób spowodowana jest niezdrowym stylem życia, stresem oraz brakiem profilaktyki^[7].

W udarze niedokrwiennym stosuje się leczenie trombolityczne z użyciem alteplazy, która umożliwia rozpuszczenie skrzepu blokującego naczynie krwionośne. Alteplaza nazywana jest „złotym standardem” leczenia. Bardzo ważny jest czas podania leku – w ciągu 4,5 godziny od pojawienia się objawów świadczących o udarze^[8]. Leki przeciwpłytkowe, takie jak aspiryna, klopidogrel, znalazły zastosowanie w farmakoterapii ostrej fazy udaru niedokrwiennego oraz w profilaktyce wtórnej – DAPT (podwójna terapia przeciwpłytkowa: ASA + klopidogrel). Przez pierwsze 21 dni podaje się dawkę wysycającą klopidogrelu (75 mg/d) i ASA (75-150 mg/d), a następnie monoterapię (klopidogrel lub ASA). Po 90 dniach farmakoterapii wdraża się standardową, długoterminową (dożywotnią) profilaktykę wtórną udaru[9]. W udarze mózgu najnowszym lekiem jest tenekteplaza, która została zatwierdzona przez Amerykańską Agencję ds. Żywności i Leków (FDA). Tenekteplaza jest rekombinowanym białkiem, lek podaję się w 5 sekundowym bolusie dożylnym^[10].

Zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych (ZOMR)

To bardzo poważna choroba zakaźna układu nerwowego, która może być wywołana przez bakterie, wirusy, grzyby. Przed pandemią COVID-19 ZOMR było przyczyną śmierci ok. 236 tys. osób na świecie. 1 na 10 osób, które zachorują na ZOMR bakteryjne, umiera. 1 na 5 osób cierpi na poważne powikłania. W grupie ryzyka są niemowlęta oraz małe dzieci (do 5. roku życia) i młodzież w przedziale wiekowym 15-19 lat. WHO zakłada, że do 2030 r. zmniejszy się o połowę ilość przypadków ZOMR bakteryjnego dzięki szczepieniom^[11].

Depresja, schizofrenia

Na depresję według Światowej Organizacji Zdrowia choruje około 130 mln osób na całym świecie, 1 na 4 osoby choruje na zaburzenia psychiczne, które są głównym powodem wycofywania się ludzi z życia społecznego oraz jedną z przyczyn przedwczesnej śmierci. Przyczyną zgonów osób z chorobami psychicznymi często są choroby układu krążenia. Istnieje dwukierunkowy związek między chorobami sercowo-naczyniowymi a psychicznymi. Pacjenci z chorobami układu krążenia, u których dodatkowo występuje choroba psychiczna, mają gorsze rokowania, np. większe prawdopodobieństwo udaru mózgu^[12].

Etiologia depresji nie jest znana, wśród czynników środowiskowych, które mają wpływ na rozwój tej choroby, wymienia się stres. Schizofrenia jest schorzeniem związanym z zaburzeniami rozwoju mózgu. Wiele badań, które zostały przeprowadzone u schizofreników, wskazały ogólne zmniejszenie masy mózgu oraz powiększenie komór mózgowych, zmniejszenie objętości hipokampa, jądra migdałowatego i wzgórza. Choroba opiera się na występowaniu faz. Pierwsza nazywana jest zwiastunową, charakteryzuje się wycofaniem, chory staje się poddenerwowany, mogą wystąpić problemy ze snem. Druga faza to epizod ostry, w którym dochodzi do pojawienia się omamów, urojeń. Następnie dochodzi do złagodzenia objawów – faza trzecia, po której pojawia się nawrót ostrej fazy^[13].

Profilaktyka

Na profilaktykę chorób mózgu składa się wiele czynników. Bardzo ważne jest, aby uzmysłowić sobie, jak ważny jest zdrowy styl życia: odpowiednia dieta składająca się ze zbilansowanych posiłków bogatych w warzywa (szczególnie warzywa bogate w wit. C i A np. jarmuż, brokuł, sałaty, szpinak, kalarepa), owoce (szczególnie jagody i truskawki, najlepiej 2 x w tygodniu), ryby, orzechy, nasiona roślin strączkowych. Należy unikać spożywania posiłków wysokoprzetworzonych, słodyczy, gazowanych i słodkich napojów oraz czerwonego mięsa^[14]. W codziennym życiu warto znaleźć chwilę na aktywność fizyczną oraz umysłową, ponieważ regularny ruch wspomaga ukrwienie mózgu oraz poprawia kondycję. Czytanie, rozwiązywanie krzyżówek, łamigłówek oraz nauka języka obcego angażuje mózg^[15]. Ograniczenie stosowania używek skutecznie obniża prawdopodobieństwo wystąpienia chorób neurologicznych. Warto pamiętać o technikach radzenia sobie ze stresem, ponieważ przewlekły stres w negatywny sposób oddziałuje na układ nerwowy^[16].

Bardzo ważne jest kontrolowanie chorób przewlekłych: pacjenci powinni codziennie kontrolować ciśnienie tętnicze, poziom cukru i cholesterolu, a wyniki odnotowywać w specjalnych dzienniczkach. Osoby zmagające się w wielochorobowością (nadciśnienie tętnicze, cukrzyca, otyłość, zaburzenia krzepnięcia) powinny pamiętać o stałym zażywaniu leków w zaleconych przez lekarza dawkach oraz o odpowiednich porach. Nie należy bagatelizować niepokojących objawów i jeśli pacjent poczuje się gorzej, należy umówić się na wizytę lekarską.

Ważna jest również prawidłowa higiena snu. Dobrze jest wyrobić rutynę: wstawać i chodzić spać codziennie o tej samej porze. Przed snem sypialnię należy przewietrzyć, utrzymywać ciemne, spokojne i ciche otoczenie, unikać kofeiny w godzinach wieczornych, wstrzymać się od aktywności fizycznej. Nie należy jeść, oglądać telewizji, używać smartfonów, tabletów w łóżku. Na koniec warto wspomnieć, jak ważne jest wsparcie rodzin i opiekunów w codziennym życiu oraz opiece. Osoby, które na co dzień żyją z pacjentami obciążonymi chorobami neurodegeneracyjnymi, mierzą się z obciążeniem psychicznym oraz fizycznym. Bardzo ważne jest, aby miały dostęp do informacji, warsztatów, grup wsparcia^[17].

Warto pamiętać!

22 lipca obchodzony jest Światowy Dzień Mózgu, który został powołany na pamiątkę założenia Światowej Federacji Neurologii w 1975 r. podczas Międzynarodowego Kongresu Neurologicznego w Brukseli. Celem Światowego Dnia Mózgu jest promowanie świadomości i edukacji na temat zaburzeń neurologicznych dotykających coraz więcej ludzi na całym świecie. Pierwszy Światowy Dzień Mózgu miał miejsce w 2014 r. Tego dnia promowana jest wiedza o funkcjonowaniu mózgu, z kampanii edukacyjnych przygotowanych specjalnie na ten dzień można dowiedzieć się jak dbać o mózg, jak go chronić oraz jak profilaktyka, czyli dieta, ćwiczenia fizyczne, umysłowe i aktywność wpływa na prawidłowe funkcjonowanie. Dodatkowo tego dnia celem jest również podnoszenie świadomości na ciągle rosnące zagrożenie chorobami neurologicznymi. Światowy Dzień Mózgu w 2024 r. poświęcony był zdrowiu mózgu i profilaktyce. Tematem przewodnim w 2025 r. jest „Zdrowie mózgu w każdym wieku”^[18].