Żywienie dziecka w wieku 1-3 lat

Pierwsze trzy lata dziecka charakteryzują się szczególnie intensywnym rozwojem fizycznym, motorycznym i umysłowym, a istotnym czynnikiem warunkującym optymalny rozwój malucha jest zdrowe i pełnowartościowe żywienie[1]. Z uwagi na fakt, że układ odpornościowy swoją dojrzałość osiąga dopiero w wieku 12 lat, to prawidłowy sposób żywienia małych dzieci jest również czynnikiem stymulującym jego rozwój^[1].

Prawidłowa organizacja żywienia

Właściwe żywienie w okresie dzieciństwa obniża ryzyko wystąpienia chorób dietozależnych w dorosłości^[2]. Na prawidłowy rozwój zgryzu oraz mowy dziecka ma wpływ również dostosowana do wieku i umiejętności dziecka konsystencja serwowanego pożywienia. Warto zadbać, aby podawane dzieciom pożywienie miało konsystencję od prawie płynnej do wymagającej odgryzania, pogryzienia i żucia. Po skończeniu 1. roku życia dziecko nie powinno już pić z butelki ze smoczkiem, a z otwartego kubka, nie zaleca się również stosowania kubków niekapków^[2]. Należy zadbać o prawidłową organizację żywienia. Dziecko powinno spożywać 5 posiłków, w tym trzy posiłki główne, tj. śniadanie, obiad i kolację oraz dwa mniejsze posiłki, tj. II śniadanie i podwieczorek. Na II śniadanie lub podwieczorek mogą być serwowane kawałki owoców lub warzyw. Należy unikać podawania doraźnych przekąsek pomiędzy posiłkami. Posiłki serwujemy o stałych porach i w regularnych odstępach czasu, co 3-4 godziny^[3].

Cechy diety niewłaściwej

Chociaż dieta małego dziecka zaczyna stopniowo upodabniać się do diety pozostałych członków rodziny (dieta stołu rodzinnego), to bezwzględnie należy zadbać o to, aby nie nabrała cech diety niewłaściwej, uwzględniającej produkty przetworzone i ciężkostrawne^[3]. Niestety wyniki ogólnopolskich badań z 2016 r. z udziałem 612 dzieci w wieku 1-3 lat wskazują, że w ich diecie dominowały produkty będące źródłem cukrów prostych (co stwarza ryzyko próchnicy, nadmiernej masy ciała), nagminne było też dosalanie potraw (co ma prawdopodobny wpływ na ryzyko nadciśnienia tętniczego w późniejszym wieku), a spożycie warzyw i owoców, ryb, mleka i przetworów mlecznych, błonnika pokarmowego, długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych, wapnia, potasu, witaminy E i D było niewystarczające^[4].

W codziennym żywieniu małego dziecka ważny jest również estetyczny wygląd posiłków. Kolorowe, przyciągające wzrok potrawy (np. kolorowe kanapki w kształcie ulubionych zwierząt) pobudzają apetyt i są chętniej spożywane przez dzieci, zwłaszcza kiedy będą mogły uczestniczyć w ich przygotowaniu^{[1, 3]}.

Podaż energii

Zapotrzebowanie na energię dziecka w wieku 1-3 lat wynosi 1000 kcal na dzień. Zaleca się, by minimalna ilość białka nie była niższa niż 1 g/kg masy ciała dziecka, a podaż energii z tego makroskładnika nie była wyższa niż 15%. Norma żywienia dla białka na poziomie zalecanego spożycia wynosi 14 g/dzień^{[1, 5, 6]}. Podkreśla się, że rzeczywiste spożycie białka w populacjach europejskich jest wyższe od wartości zalecanych, przy czym nadmierne spożycie białka związane jest z ryzykiem rozwoju otyłości, chociaż dowody naukowe w tym zakresie są nadal niejednoznaczne^[6]. Z kolei podaż energii z tłuszczu w diecie dzieci w wieku 1-3 lat powinna mieścić się w przedziale 35-40% zapotrzebowania na energię, co zabezpiecza wydatek energetyczny dziecka na wzrost i rozwój^{[1, 5]}. Spożycie tłuszczu poniżej 25% energii z diety u małych dzieci jest związane z ryzykiem niedoboru witamin rozpuszczalnych w tłuszczu. Bardzo ważne jest to, aby dzieciom serować produkty i potrawy zawierające odpowiednią jakość tłuszczu, w tym tłuszczu ze źródeł nienasyconych (w postaci nietropikalnych olejów roślinnych np. oliwy z oliwek, oleju lnianego, rzepakowego), a zwłaszcza długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych pochodzących z ryb[1]. Produkty te są źródłem kwasów tłuszczowych omega 3, których działanie w organizmie jest wielokierunkowe. Kwasem tłuszczowym obecnym w dużej ilości w tkankach mózgu i w siatkówce oka jest kwas dokozaheksaenowy (DHA). Największy przyrost DHA w mózgu obserwuje się w okresie życia płodowego i przez pierwsze dwa lata życia dziecka^[5]. Jednak szereg innych składników tłuszczów również warunkuje prawidłowy rozwój małego dziecka (są to witaminy rozpuszczalne w tłuszczach, cholesterol, który jest niezbędny do syntezy błon komórkowych, kwasów żółciowych, hormonów sterydowych czy witamina D). Stąd też dobrze zbilansowana dieta małego dziecka powinna zawierać różne rodzaje tłuszczów, w tym również tłuszcz mleczny/masło, oleje roślinne, tłuszcz zawarty w tłustych rybach^[1].

Węglowodany, błonnik, woda, soki

Z uwagi na zanieczyszczenia ryb, istnieje konieczność ograniczania spożycia tych pochodzących z akwenów o wysokim stopniu zanieczyszczenia oraz gatunków drapieżnych. Wyniki badań analizujących wpływ spożycia ryb na rozwój neurologiczny dzieci wskazują, że korzyści zdrowotne ze spożywania umiarkowanych ilości ryb przeważają nad ryzykiem^[7]. Podaż energii z węglowodanów powinna wynosić 45%-65% energii, przy czym cukry dodane (stosowane w produkcji żywności i przygotowywaniu potraw) nie powinny wnosić do puli energetycznej więcej niż 10% energii^{[1, 3, 5, 6]}. Zalecane spożycie błonnika pokarmowego jako czynnika niezbędnego w prawidłowym funkcjonowaniu przewodu pokarmowego malucha (regulującego ilość wypróżnień) ustalono na poziomie 10 g na dzień^{[1, 3, 5]}. Nadmierne spożycie słodyczy, słodzonych płynów, produktów wysokoprzetworzonych, a niskie spożycie surowych warzyw i owoców, pełnoziarnistych produktów zbożowych to główne przyczyny zbyt niskiej podaż błonnika pokarmowego. A dieta niedoborowa w ten składnik oraz zbyt niskie spożycie wody to najczęstsze przyczyny występowania zaparć u dzieci. Dzienne zapotrzebowanie na wodę w grupie dzieci w tym wieku wynosi 1300 ml^{[1, 3, 5]}. Dzieci powinny otrzymywać wodę dobrej jakości, tj. naturalne wody mineralne i wody źródlane – nisko- i średniozmineralizowane, niskosodowe i niskosiarczanowe^[1].

Zgodnie z zaleceniami w diecie małego dziecka ilość soku owocowego nie powinna przekraczać 120 ml na dzień (nadal woda stanowi najważniejszy płyn podawany dziecku). Podawanie soków pomiędzy posiłkami może ograniczać apetyt malucha, co w konsekwencji ograniczy możliwość zbilansowania jadłospisu^[3]. Ponadto nadmierne spożycie soków sprzyja zbyt wysokiej podaży cukrów prostych w diecie, co zwiększa ryzyko próchnicy, nadwagi i otyłości^[5].

Witaminy

Przyglądając się normom żywienia małe dziecko potrzebuje nawet kilka razy więcej niektórych składników odżywczych (m.in. wapnia, żelaza, witaminy D) niż osoby dorosłe w przeliczeniu na kilogram masy ciała^[5]. O ile wapń, żelazo czy cynk można dostarczyć z prawidłowo zbilansowaną dietą w zalecanych ilościach, to witaminę D, po konsultacji z lekarzem należy suplementować, zgodnie z obecnie obowiązującymi zaleceniami. Witamina ta ma działanie plejotropowe – wspomaga mineralizację kości i zębów, jak i stymuluje rozwój układu odpornościowego małego dziecka. Naukowcy zwracają również uwagę, iż niedobór witaminy D może być skorelowany z rozwojem niektórych typów nowotworów, chorób serca oraz chorób o podłożu autoimmunologicznym, m.in. cukrzycy i reumatoidalnego zapalenia stawów^[6].

Talerz żywieniowy

W planowaniu dziennego jadłospisu może pomóc tzw. modelowy talerz żywieniowy. Porządkuje on produkty spożywcze wedle grup, tj. produkty zbożowe, białkowe, warzywa, owoce i tłuszcze. W centralnej części talerzyka umieszczona jest woda. Modelowy talerz żywieniowy wskazuje orientacyjną liczbę porcji produktów spożywczych, zalecanych dla dzieci w wieku 1-3 lat, jak i określa ich wielkość. I tak dzieci powinny spożywać 5 porcji warzyw (marchewka, ziemniaki, brokuły, kalafior, szpinak, dynia, cukinia, pomidor, itp.) a jedną porcję warzyw stanowią np. 2 łyżki tartej marchewki^[3].

Neofobia żywieniowa

U małych dzieci może wystąpić tzw. neofobia żywieniowa, której istotą jest niechęć do spróbowania nowej żywności lub kontynuowania spożywania w początkowej fazie ekspozycji. Najniższy poziom neofobii występuje u dzieci do drugiego roku życia, następnie do 4. roku życia następuje szybki wzrost postaw neofobicznych^[8]. W literaturze przedmiotu opisano wiele sposobów postępowania z dziećmi z neofobią żywieniową, a oto kilka z nich.

Najlepszym rozwiązaniem jest stopniowe oswajanie dziecka z nowym smakiem oraz cierpliwe i konsekwentne zachęcanie go do spróbowania nowego produktu. Zaleca się, aby dzieciom podawać proste i niezmieszane jedzenie, ważna jest miła atmosfera przy stole i neutralne podejście do jedzenia, wspólne jedzenie tych samych potraw, wyłączenie odbiorników telewizyjnych, wspólne przygotowanie posiłków, podawanie małych porcji, danie możliwości samodzielnego jedzenia, u małych dzieci również rączkami^[8].

Opieka w żłobku

W omawianym okresie rozwoju małego dziecka wielu rodziców/opiekunów decyduje się powierzyć opiekę nad maluchem żłobkom. Żłobek pełni opiekę nad małymi dziećmi w godzinach od 7:00 do 17:00, czyli przez 10 godzin. W tym czasie żłobek powinien zapewnić 4 posiłki pokrywające 70-75% dobowego zapotrzebowania na energię i składniki odżywcze określone w normach żywienia.

Zalecana wartość energetyczna posiłków serwowanych w żłobku wynosi 700-750 kcal. Zgodnie z obowiązującym prawem żłobek musi przekazywać informacje o składnikach alergennych użytych do przygotowania żywności i obecnych w produkcie gotowym. Informacje te muszą być łatwo dostępne dla rodziców/opiekunów, przedstawione w formie pisemnej, tak aby rodzic/opiekun miał świadomość możliwości wystąpienia reakcji związanych z alergenami i nietolerancją.

Ważne jest aby personel w żłobku aktualizował swoją wiedzę na temat racjonalnego żywienia dzieci^[9]. Istotnym elementem w ocenie rozwoju dziecka jest monitorowanie jego stanu odżywienia i rozwoju fizycznego poprzez systematyczne pomiary masy i długości/wysokości ciała oraz analizę przyrostów masy ciała w ciągu roku. Przyczyny niedoboru/nadmiaru masy ciała u dziecka w wieku 1-3 lat należy zdiagnozować u specjalisty^[1].