Ziołolecznictwo ma wielką moc, o czym raczej nie trzeba nikogo przekonywać. Jednakże, aby móc z tych dobrodziejstw korzystać, należy zadbać o odpowiednią jakość i powtarzalność surowców roślinnych.
Dziedzictwo królestwa roślin
Preparaty ziołowe mają duże znaczenie w farmacji. Można powiedzieć, że terapia ziołami istnieje tak długo, jak istnieje ludzkość. Wiedza starożytnych cywilizacji na temat leczniczej mocy roślin, stanowi dziedzictwo z którego korzystamy do dzisiaj. Dzięki niej wiele gatunków ziół jest bardzo dobrze poznanych nie tylko w kwestii pozytywnych właściwości, ale też z punktu widzenia bezpieczeństwa (ewentualnych działań niepożądanych czy interakcji). Z drugiej strony królestwo roślin jest tak bogate, że do tej pory odkrywamy gatunki zawierające substancje o potencjalnie leczniczym działaniu. To właśnie w nich upatrujemy jedną z szans na przełom w leczeniu chorób, które mimo ogromnego rozwoju nauki nie zostały unicestwione. Mowa tutaj przede wszystkim o wszelkiego rodzaju nowotworach, ale też o zakażeniach bakteryjnych w aspekcie rosnącej oporności na antybiotyki, infekcjach spowodowanych przez stale mutujące wirusy (problem uwidoczniła ostatnia pandemia Covid-19) czy malarii, nadal zabierającej zbyt wiele istnień.
Synteza chemiczna to metoda, która umożliwiła otrzymywanie leków na dużą skalę. Niemniej istnieją okoliczności, w których zastosowanie ziół jest nie do przecenienia. Dzieje się tak wtedy, kiedy nie jesteśmy w stanie zsyntetyzować danej substancji ze względu na zbyt skomplikowaną strukturę chemiczną (np. morfina). Kolejnym aspektem jest nietrwałość pewnych związków, która uniemożliwia nawet ich wyizolowanie np. alliina i allicyna z czosnku. Stosunkowo często zdarza się też tak, że kilka grup substancji w obrębie jednej rośliny wykazuje pozytywne, synergistyczne działanie np. korzeń kozłka lekarskiego czy ziele dziurawca.
Moc ziołolecznictwa
Ziołolecznictwo ma wielką moc, o czym raczej nie trzeba nikogo przekonywać. Jednakże, aby móc z tych dobrodziejstw korzystać, należy zadbać o odpowiednią jakość i powtarzalność surowców roślinnych. Ten ostatni parametr stanowi chyba największe wyzwanie w produkcji ziołowych specyfików. Na zawartość związków leczniczych w roślinie wpływ ma bardzo wiele różnorodnych czynników: począwszy od etapu zasiania, poprzez warunki wzrostu i sposób zbioru, na parametrach suszenia i warunkach transportu skończywszy. To niesamowite, że fakt, o której porze dnia zbierzemy roślinę, może mieć wpływ na poziom związków/substancji aktywnych w roślinie.
Według Farmakopei Polskiej XII produkt leczniczy roślinny (Herbal medicinal product) to „produkt zawierający jako składniki czynne wyłącznie jedną lub więcej substancji roślinnych albo jeden lub więcej przetworów roślinnych, albo jedną lub więcej substancji roślinnych w połączeniu z jednym lub więcej przetworów roślinnych”. Definicja ta jest zgodna z zapisami zawartymi w ustawie Prawo farmaceutyczne. Przez substancję roślinną należy rozumieć: „wszystkie, głównie całe, podzielone na części lub pocięte rośliny, części roślin, glony, grzyby, porosty nieprzetworzone, zazwyczaj ususzone lub świeże; niektóre wydzieliny, które nie zostały poddane określonemu procesowi, mogą być uznane za substancje roślinne; substancje roślinne są szczegółowo definiowane przez użytą część rośliny i nazwę botaniczną”. Natomiast w myśl przytoczonej ustawy, przetworem roślinnym możemy nazwać „przetwór otrzymany przez poddanie substancji roślinnych procesom, takim jak: ekstrakcja, destylacja, wyciskanie, frakcjonowanie, oczyszczanie, zagęszczanie i fermentacja; przetworami są w szczególności rozdrobnione lub sproszkowane substancje roślinne, nalewki, wyciągi, olejki i wyciśnięte soki”. Z definicji łatwo wywnioskować, że związek chemiczny wyizolowany z rośliny nie będzie traktowany jako lek roślinny.
Suplement a lek ziołowy
W odróżnieniu od suplementu lek ziołowy podlega bardzo szczegółowej kontroli na każdym etapie. Surowiec roślinny można pozyskiwać i zbierać z naturalnych, dzikich stanowisk i sposób ten jest praktykowany do dziś. Jednak z punktu widzenia kontroli o wiele bardziej pożądaną i powszechniejszą metodą jest uprawa, a dokładniej jej szczególny rodzaj tzw. uprawa kontraktowa kontrolowana. Opiera się ona na zawarciu umowy pomiędzy plantatorem a odbiorcą surowca. Umowa ta szczegółowo opisuje przebieg uprawy. Obiorca surowca dostarcza materiał siewny i dokładne instrukcje, natomiast plantator zobowiązuje się ich przestrzegać. Przebieg uprawy od wysiewu, po zbiór i przechowywanie jest dokumentowany w tzw. karcie polowej.
Niezależnie od rodzaju uprawy, aby surowiec roślinny mógł być wykorzystany do produkcji leku, musi spełnić wymogi GAP (ang. Good Agricultural Practice, Dobra Praktyka Rolnicza) /GACP (ang. Good Agricultural and Collection Practice, Dobra Praktyka Upraw i Zbiorów). Dobra Praktyka Rolnicza obejmuje zespół przepisów i wymagań, które określają warunki uprawy i zbioru roślin. Dotyczy ona takich elementów jak: dobór odpowiednich nasion, miejsce uprawy, warunki uprawy (gleba, nasłonecznienie, nawodnienie), ingerencja w uprawę (używanie środków ochrony roślin), okoliczności zbioru (etap rozwoju rośliny, warunki atmosferyczne w dniu zbioru), warunki suszenia, warunki przechowywania czy sposób przetwarzania surowca.
Kolejny zespół wymogów, jakim podlega produkt leczniczy ziołowy, to zasady GMP (ang.
Good Manufacturing Practice, Dobra Praktyka Wytwarzania), które oprócz samej produkcji surowca (zaopatrzenie, magazynowanie, pakowanie) obejmuje też zasady kontroli i jego dystrybucji. Wprowadzenie zasad Dobrych Praktyk ma na celu zapewnienie odpowiednio wysokiej jakości, wyeliminowanie pomyłek oraz wykluczenie występowania zanieczyszczeń w leku roślinnym. Zasady te zapewniają przede wszystkim jednolitość końcowego produktu roślinnego, a tym samym ułatwiają standaryzację.
Proces standaryzacji
Standaryzacja to proces opracowywania, wprowadzania i rozpowszechniania norm. Zapewnia należytą powtarzalność produktu leczniczego roślinnego. Opiera się na dostosowaniu do szczegółowych wymagań farmakopealnych i innych norm jakościowych. Jeśli dany surowiec lub przetwór roślinny znajduje się w Farmakopei, to należy ją traktować jako najistotniejsze źródło i na tej podstawie przeprowadzić proces standaryzacji. Z reguły taka monografia surowca roślinnego zawiera opis badań potwierdzających tożsamość (porównanie cech makroskopowych surowca, obserwacja próbki pod mikroskopem, przeprowadzenie chromatografii cienkowarstwowej), badania jakości (badanie zanieczyszczeń, strata masy po suszeniu, oznaczenie popiołu całkowitego) oraz ewentualne badanie zawartości związku czynnego, na który jest standaryzowany dany surowiec (np. oznaczenie zawartości sumy hiperycyn w zielu dziurawca.)
Dzięki tak rygorystycznym normom i wymaganiom, zagwarantowana jest odpowiednia jakość produkt leczniczego roślinnego, a tym samym skuteczność i bezpieczeństwo działania. Takiej gwarancji nie mamy niestety w przypadku ziołowego surowca o statusie suplementu diety. Producent oczywiście może dbać aby surowiec był odpowiedniej jakości, jednak narzędzia kontroli są ograniczone.
Do tego mamy jeszcze herbaty spożywcze, które również mogą zawierać składniki ziołowe, np. melisę, miętę czy rumianek, natomiast niewiele wiadomo o pochodzeniu rośliny czy zawartości związków aktywnych. Co więcej, w tego typu produktach nie ma obowiązku podawania części rośliny, która została użyta. W związku z tym takie herbatki należy traktować w kategorii czysto spożywczej, a w przypadku kiedy chcemy korzystać z leczniczej mocy ziół, sięgajmy po roślinne produkty lecznicze.