Witamina A – kluczowe funkcje biologiczne i znaczenie dla organizmu

Funkcja witaminy A w ustroju jest fundamentalna. Związek ten uczestniczy w wielu, kluczowych procesach fizjologicznych. Wpływa m.in. na modulację homeostazy skóry, optymalizację funkcji układu immunologicznego oraz utrzymanie prawidłowej ostrości widzenia. Bierze udział w regeneracji komórek, regulacji procesów zapalnych oraz chroni organizm przed stresem oksydacyjnym. Jakie główne źródła witaminy A w pożywieniu powinien znać pacjent? Wyjaśniamy w artykule.

Witamina A – budowa, formy i biodostępność

Witamina A stanowi grupę lipofilnych związków o kluczowym znaczeniu dla licznych procesów biologicznych zachodzących w organizmie człowieka. Występuje w dwóch podstawowych formach chemicznych. Wyróżnia się: retinoidy, pochodzenia zwierzęcego i karotenoidy, mające źródła roślinne.

Retinoidy charakteryzują się bezpośrednią biodostępnością oraz efektywniejszą absorpcją.

Karotenoidy natomiast wymagają konwersji enzymatycznej do aktywnych form witaminy A, która zachodzi głównie w hepatocytach. Efektywność tego procesu metabolicznego wykazuje interindywidualną zmienność. U osób stosujących dietę opartą głównie na produktach roślinnych może to predysponować do rozwoju niedoborów witaminy A.

Mechanizm działania i funkcje fizjologiczne witaminy A

Witamina A bierze udział m.in. we wspomaganiu różnicowania komórek nabłonkowych i mechanizmach antyoksydacyjnych. Wpływa na syntezę białek, regulując metabolizm oraz wzrost komórek.

Wspiera mechanizmy obronne organizmu w odpowiedzi na infekcje oraz uczestniczy w adaptacji narządu wzroku do zmiennych warunków oświetleniowych. Jest niezbędna w diecie na zdrowy mózg, ponieważ wspomaga funkcje poznawcze, koncentrację i pamięć.

Wpływ witaminy A na wzrok

Witamina A jest kluczowym substratem w procesach fotochemicznych zachodzących w siatkówce oka. Ulegając izomeryzacji do rodopsyny – fotopigmentu odpowiedzialnego za widzenie skotopowe – odgrywa istotną rolę w procesach fotorecepcji. Ma również kluczowe znaczenie w profilaktyce kurzej ślepoty, wspomaga terapię suchego oka oraz homeostazę narządu wzroku.

Witamina A na skórę

Retinoidy wykorzystuje się m.in. w leczeniu trądziku i łagodzeniu objawów fotostarzenia oraz zmarszczek. Regulują one proliferację keratynocytów, wspomagają regenerację naskórka oraz syntezę kolagenu, poprawiając tym samym jego elastyczność. 

W terapii dermatologicznej witamina A znajduje zastosowanie zarówno w formie preparatów topikalnych, jak i systemowych. Pomimo jej udowodnionej skuteczności, należy uwzględnić potencjalne działania niepożądane, obejmujące między innymi podrażnienie skóry oraz zwiększoną fotowrażliwość. Implikuje to konieczność zachowania ostrożności w trakcie jej stosowania.

Witamina A na odporność

Witamina A wspomaga funkcjonowanie układu immunologicznego. Utrzymuje integralność błon śluzowych wyściełających drogi oddechowe, przewód pokarmowy oraz skórę, stanowiących pierwszą linię obrony przed patogenami. 

Dodatkowo moduluje produkcję limfocytów, kluczowych komórek efektorowych odpowiedzi immunologicznej, wzmacniając tym samym zdolność organizmu do reagowania na infekcje i procesy zapalne.

Witamina A jako antyoksydant

Działanie witaminy A chroni organizm przed stresem oksydacyjnym, który może prowadzić do uszkodzenia komórek i przyczyniać się do rozwoju chorób przewlekłych, takich jak miażdżyca czy nowotwory. Jej właściwości antyoksydacyjne pomagają neutralizować wolne rodniki, zapobiegając ich szkodliwemu wpływowi na struktury komórkowe oraz DNA.

Dzienne zapotrzebowanie na witaminę A

Dzienne zapotrzebowanie na witaminę A dla przeciętnej osoby dorosłej wynosi 700-900 mcg. W przypadku dzieci jest ono zależne od wieku. Orientacyjne dawki wyglądają następująco:

• 400 mcg – dla niemowląt do 6 miesiąca życia;
• 500 mcg – dla niemowląt do ukończenia 1. roku życia;
• 300 mcg – dla dzieci w wieku 1-3 lat;
• 400 mcg – dla dzieci w wieku 4-8 lat;
• 600 mcg  – dla dzieci w wieku 9-13 lat;
• 900 mcg – dla chłopców i mężczyzn;
• 700 mcg – dla dziewczynek i kobiet powyżej 14 roku życia^[1].

Źródła witaminy A w diecie

Witamina A jest obecna w wielu produktach spożywczych, co sprawia, że łatwo można ją wprowadzić do diety. Jej najlepiej przyswajalne formy zawierają produkty pochodzenia zwierzęcego, takie jak wątróbka, jaja, mleko. Występuje także w produktach roślinnych, zwłaszcza w warzywach i owocach. Bogata w beta-karoten zawiera m.in. marchewka, szpinak, dynia i jarmuż.  Spożywając produkty bogate w witaminę A, trzeba zwrócić uwagę na obecność tłuszczów w diecie. Dzięki nim proces jej przyswajania i magazynowania będzie przebiegał efektywnie.

Żywność zawierającą beta-karoten najlepiej przyjmować w towarzystwie oliwy z oliwek, awokado czy orzechów.

Podaż dietetyczna witaminy A jest indykowana w kontekście utrzymania prawidłowej funkcji narządu wzroku, wspomagania układu immunologicznego oraz zachowania ciągłości strukturalnej skóry i błon śluzowych.

Niedobór witaminy A – czynniki ryzyka, objawy i konsekwencje

Szczególnie narażone na niedobory witaminy A są dzieci, kobiety w ciąży oraz osoby z chorobami przewodu pokarmowego, takimi jak celiakia czy choroba Leśniowskiego-Crohna. Witamina ta odgrywa kluczową rolę w procesach proliferacji oraz różnicowania komórek, rozwoju układu kostnego, syntezie glikoprotein oraz prawidłowym funkcjonowaniu układu immunologicznego w okresie intensywnego wzrostu i rozwoju dziecka. Jej niedostateczna podaż w tym okresie może prowadzić do zaburzeń wzrostu, zwiększonej podatności na infekcje czy upośledzenia rozwoju wzroku.

W okresie ciąży zapotrzebowanie na witaminę A wzrasta. Dzieje się tak ze względu na jej istotny udział w rozwoju płodu, a w szczególności w procesach embriogenezy, organogenezy oraz rozwoju układu nerwowego i narządu wzroku.

 Witamina A jest również niezbędna dla utrzymania prawidłowego stanu błon śluzowych matki oraz modulowania odpowiedzi immunologicznej. Jej niedobór u kobiet ciężarnych może zwiększać ryzyko wystąpienia wad wrodzonych u płodu, powikłań ciążowych, a także negatywnie wpływać na ogólne zdrowie matki.

Osoby z przewlekłymi schorzeniami przewodu pokarmowego, takimi jak celiakia i choroba Leśniowskiego-Crohna, wykazują zwiększoną podatność na rozwój niedoborów witaminy A. Jest to spowodowane  istnieniem patofizjologicznych mechanizmów związanych z procesem chorobowym.

Niedobory mogą pojawić się też u osób starszych. Rozpoznać można je przede wszystkim po problemach ze wzrokiem (w tym kurzej ślepocie), suchości skóry, zwiększonej podatności na infekcje oraz trudnościach w gojeniu się ran.

Nadmiar witaminy A – toksyczność i ograniczenia suplementacji

Problemy zdrowotne mogą pojawić się zarówno w wyniku niedoboru, jak i nadmiaru witaminy A w organizmie. Ten ostatni występuje zwykle w wyniku zbyt intensywnej suplementacji.

Może ona prowadzić do toksyczności znanej jako hiperwitaminoza A. Objawia się ona m.in. bólami i zawrotami głowy, nudnościami, suchą skórą, bólami stawów, a w skrajnych przypadkach uszkodzeniem wątroby, utratą apetytu oraz zaburzeniami neurologicznymi.

Osoby przyjmujące suplementy z witaminą A powinny zachować ostrożność. Nie należy przekraczać zalecanego dawkowania.

Wysokie dawki leków zawierających retinoidy (np. izotretynoina stosowana w leczeniu trądziku, acytretyna w leczeniu łuszczycy) również mogą prowadzić do objawów toksyczności.

Trzeba podkreślić, że farmaceuta odgrywa kluczową rolę w edukowaniu pacjentów na temat witaminy A i wspierania ich w prawidłowym stosowaniu preparatów z jej zawartością.