Skrót informacji
Zaparcia to uciążliwa dolegliwość, która może przytrafić się również przy okazji wakacyjnych wyjazdów. Zjawisku temu sprzyja kilka czynników – stres związany ze zmianą miejsca, nieodpowiednia dieta (m.in. uboga w błonnik), zbyt mała ilość wypitych płynów, niska aktywność fizyczna (np. związana z podróżą), nieprzestrzeganie naturalnego rytmu wypróżnień (np. związanego z brakiem toalety w danym momencie). Znając możliwe przyczyny wystąpienia wakacyjnych zaparć, warto starać się je wyeliminować. Jeśli zaparcia jednak się pojawią, z pomocą przychodzą surowce ziołowe zawierające antrazwiązki. Jednym z nich jest liść senesu.
W lecznictwie stosujemy wiele różnych surowców ziołowych, wśród nich są takie, które charakteryzują się bogatym składem chemicznym, a tym samym wszechstronnością działania, np. rumianek, melisa czy koper. Do przeciwległej grupy zaliczamy surowce zawierające grupę aktywną wykazującą na tyle silne działanie, że determinuje ono działanie całej rośliny. Do tej drugiej grupy możemy zaliczyć surowce roślinne zawierające w swoim składzie antrazwiązki.
Antrazwiązki są pochodnymi antrachinonu, które łatwo ulegają przemianom redoks (formy zredukowane wykazują zwykle silniejsze działanie). Ich mechanizm i rodzaj działania zależy od formy. Związki glikozydowe antrazwiązków nie będą się wchłaniać w przewodzie pokarmowym, trafiają do jelita grubego, gdzie hydrolizują do formy wolnej, następnie ulegają przemianom redoks. Powstałe w ten sposób związki wywołują działanie przeczyszczające, poprzez wywieranie efektu drażniącego na ściany jelita grubego, wzrost sekrecji jelita grubego, nasilenie ruchów perystaltycznych oraz zahamowanie wchłaniania wody z jelita. Natomiast formy wolne antrazwiązków są zdolne do wchłaniania się z przewodu pokarmowego, więc z krwioobiegiem dostają się do wątroby i wywołują tam działanie żółciopędne, żółciotwórcze. Ponadto glikozydy antrazwiązków powinny działać silniej niż aglikony.
Senes (rzadziej używana nazwa to strączyniec) jest rośliną zaliczaną do rodziny motylkowatych (bobowatych) – Fabaceae (Papilionaceae, Leguminosae). W lecznictwie wykorzystujemy głównie dwa gatunki: Cassia senna (senes aleksandryjski lub chartumski lub inaczej Cassia acutifolia – senes ostrolistny) oraz Cassia angustifolia (senes Tinnevelly lub wąskolistny). Niezależnie od gatunku, roślina przyjmuje postać półkrzewu dorastającego nawet do 100 cm, kwitnie na żółto, owoce to suche, płaskie, nerkowate strąki. Główną częścią wykorzystywaną w lecznictwie jest liść, natomiast w Farmakopei Polskiej znajdziemy też monografie owocu senesu ostrolistnego (Senneae fructus acutifoliae), owocu senesu wąskolistnego (Senneae fructus angustifoliae) oraz nawet monografię przetworu roślinnego, jakim jest wyciąg suchy standaryzowany z liścia senesu (Sennae folii extractum siccum normatum).
Liść senesu (Sennae folium) to według definicji farmakopealnej wysuszone listki Cassia senna lub Cassia angustifolia lub mieszanina obu tych gatunków. Niezależnie od gatunku, liście są koloru zielonkawego (w różnych odcieniach), lancetowate, obie ich powierzchnie pokryte są krótkimi włoskami okrywowymi. Sproszkowany surowiec przyjmuje barwę jasnozieloną lub zielonawożółtą, w obrazie mikroskopowym zaobserwować możemy m.in. paracytyczne aparaty szparkowe (otoczone dwiema komórkami przyszparkowymi) czy jednokomórkowe, stożkowate włoski okrywowe. Ponadto celem potwierdzenia tożsamości surowca, Farmakopea Polska zaleca przeprowadzenie chromatografii cienkowarstwowej na płytce TLC z żelem krzemionkowym. Po przeprowadzeniu odpowiedniej detekcji, na chromatogramie widoczne są barwne pasma odpowiadające sennozydom B, A, C, D, oprócz tego może być widoczne pasmo 8-glukozydu reiny.
Jak już wcześniej wspomniano, główną grupą składników czynnych w liściu senesu będą antrazwiązki. Z najważniejszych związków wymienić można glikozydy diantronowe (m.in. sennozydy A, B, C, D) oraz produkty ich rozpadu, czyli antrazwiązki nieglikozydowe (m.in. sennidyny, aloeemodyna, fiscjon, chryzofanol). Według Farmakopei Polskiej surowiec powinien zawierać nie mniej niż 2,5% glikozydów hydroksyantracenowych w przeliczeniu na sennozyd B (wzór chemiczny: C42H38O20 m.cz. – 863 g/mol), w odniesieniu do wysuszonej substancji roślinnej. Pozostałe istotne grupy związków, które znajdziemy w liściu senesu, to: flawonoidy, śluzy (do 10%) i żywice (niewielka ilość).
Liść senesu wykazuje głównie działanie przeczyszczające (remedium laxantia) oczywiście ze względu na obecność antrazwiązków, natomiast obserwujemy też synergizm działania ze śluzami. W porównaniu do innych surowców antrazwiązkowych, senes wykazuje stosunkowo szybki początek działania (od 6 do 8 godzin od przyjęcia leku), co czyni go niezwykle cennym surowcem. Ponadto nie drażni zbytnio błon śluzowych przewodu pokarmowego oraz nie wywołuje nadmiernego ich przekrwienia. Innym działaniem surowca, jednak słabo zaznaczonym będzie działanie żółciopędne.
Liść senesu znajduje zastosowanie w krótkotrwałym leczeniu zaparć występujących sporadycznie, czyli idealnie sprawdzi się w przypadku omawianych wyżej wakacyjnych przypadłości. Filiżankę naparu należy wypić na krótko przed zaśnięciem. Ze względu na specyfikę działania antrazwiązków, efekt przeczyszczający powinien wystąpić rano.
W przypadku omawianego surowca, należy szczególnie pamiętać o środkach ostrożności i przeciwwskazaniach. Przede wszystkim surowiec stosujemy w ilości możliwie najmniejszej, nie dłużej niż 1 tydzień, ze względu na ryzyko wystąpienia syndromu jelita drażliwego. Z kolei optymalna częstotliwość stosowania wynosi co 2-3 dni. Warto wiedzieć, że względu na barwny charakter antrazwiązków, może nastąpić zafałszowanie wyników badania moczu, zwłaszcza w zasadowym środowisku. Ponadto surowiec może nasilać krwawienie menstruacyjne. Liść senesu jest przeciwwskazany u dzieci poniżej 12. roku życia, w czasie ciąży (zwiększając przekrwienie, istnieje ryzyko wystąpienia poronienia), u kobiet karmiących piersią (substancje przenikają do mleka, które nabiera właściwości przeczyszczających). Kolejnymi przeciwwskazaniami będą: niedrożność jelit, stany zapalne przewodu pokarmowego czy stany odwodnienia z utratą elektrolitów. Liść senesu zatrzymuje sód oraz wodę w organizmie, przyczynia się natomiast do utraty potasu, co jest szczególnie istotne pod kątem interakcji. Jednoczesne, zwłaszcza długotrwałe przyjmowanie omawianego surowca może nasilić działanie glikozydów nasercowych oraz wpłynąć na działanie leków przeciwarytmicznych. Ponadto równoczesne przyjmowanie z lekami moczopędnymi, adrenokortykosteroidami czy korzeniem lukrecji może niekorzystnie wpłynąć na równowagę elektrolitową.
Znając ograniczenia i przeciwwskazania do stosowania liścia senesu, możemy w pełni cieszyć się jego leczniczym działaniem, które szczególnie przyda się w przypadku wystąpienia wakacyjnych dolegliwości związanych z zaparciami.
Ulotki produktów leczniczych
Ostre biegunki podróżnych