Siarczan atropiny w recepturze aptecznej

Siarczan atropiny to substancja nadal używana do wykonywania leków w aptece. Jej receptura praktycznie zawsze wiąże się z koniecznością znajomości zasad aseptycznego wykonywania preparatów. Farmakopea podaje monografie szczegółowe dla wolnej zasady atropiny oraz jej siarczanu. Ze względu na fakt, iż w recepturze dysponujemy tylko siarczanem atropiny, skupimy się na tym związku.

Według Farmakopei Polskiej XI, siarczan atropiny przyjmuje postać białego lub prawie białego, krystalicznego proszku lub bezbarwnych kryształów. Inne źródła podają, że związek jest bezzapachowy, posiada gorzki smak i jest niepalny. Nie posiada synonimów, na które należałoby zwrócić uwagę. Wzór związku: (C17H23NO3)2*H2SO4*H2O, masa cząsteczkowa to 695u. Temperatura topnienia omawianej substancji wynosi 190 st. C.

Atropina należy do grupy alkaloidów tropanowych. Naturalnie występuje m.in. w pokrzyku wilczej jagodzie (Atropa Belladonna), może być też otrzymywana syntetycznie. Pod względem chemicznym, atropina stanowi ester tropiny oraz kwasu tropowego. Ponadto jest racematem zawierającym dwa enancjomery, z czego silniejsze działanie wykazuje hioscyjamina (L-atropina). Jako cholinolityk, związek blokujący czynność układu przywspółczulnego, wywiera ogólny wpływ na organizm. W lecznictwie wykorzystujemy m.in. działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego oraz porażające akomodację oka i rozszerzające źrenicę. W warunkach recepturowych spotkamy się głównie z tym drugim wskazaniem.

Farmakopea Polska XI podaje dawki dla czterech dróg podania:

• Doustna dawka zwykle stosowana jednorazowo mieści się w zakresie 0,25-0,5 mg, dobowa to 2 mg. Maksymalne dawki wynoszą odpowiednio: jednorazowa – 2 mg, dobowa – 3 mg.


• Podanie zewnętrzne, w postaci kropli do oczu, zwykle mieści się w zakresie 0,2%-1,0%, przy czym określono dawkowanie zwykle stosowane wynoszące 1-2 krople dziennie oraz maksymalne dzienne dawkowanie do 4 kropli.


• Przy podaniu dożylnym, w postaci wlewów (w zatruciach związkami fosfoorganicznymi) zakres zwykle stosowany wynosi 0,1-1 mg, ilość maksymalna to 2 mg.


• Podskórnie lub domięśniowo jednorazowo zwykle stosuje się 0,25-0,5 mg a dobowo – 1 mg. Dawki maksymalne dla tego podania wynoszą odpowiednio: jednorazowa – 1 mg i dobowa – 5 mg.

W przypadku siarczanu atropiny, ilości podane są zwykle w miligramach, natomiast substancję odważamy w gramach.

Z tego względu do obliczeń należy podchodzić zawsze z należną starannością. Powinno się również wziąć pod uwagę fakt, iż dopuszczalne dawki w FP, podane są jedynie dla wolnej zasady atropiny.

Według FP XI, siarczan atropiny bardzo łatwo rozpuszcza się w wodzie, łatwo w etanolu 96% (v/v). Inne źródła podają dane o rozpuszczalności w wodzie na poziomie 2500 g/l (w temperaturze 4 st. C). Biorąc pod uwagę powyższe informacje oraz fakt używania niewielkich ilości substancji, niezgodności niewystarczającej rozpuszczalności związku, nie występują. pH wodnego roztworu (stężenie 2%) mieści się w zakresie 4,5-6,2.

Siarczan atropiny może dawać osady z taniną. Związki o odczynie zasadowym powodują hydrolizę i wytrącenie wolnej zasady atropiny. Substancja jest zgodna z fenobarbitalem sodowym. Ponadto należy uważać na kontakt z silnymi utleniaczami, gdyż omawiany związek może wchodzić z nimi w reakcję.

Obecnie w recepturze możemy spotkać się z przepisami na krople do oczu z siarczanem atropiny. Ze względu na moc i zastosowanie, możemy podzielić je na dwie kategorie:

1. Stężenia 0,25%-0,5% – krople przeznaczone do diagnostyki wad wzroku u małych dzieci. Podawane są rano i wieczorem przez 3 dni, przed planowanym badaniem.


2. Stężenie 0,01% – przeznaczone do długotrwałej terapii krótkowzroczności u dzieci. Stosunkowo nowy sposób spowalniania wspomnianej wady wzroku o nie do końca wyjaśnionym mechanizmie działania, jednak o udowodnionej skuteczności. Wykazano, że długotrwałe podawanie niskich dawek siarczanu atropiny dzieciom w wieku 6-12 lat, może spowolnić rozwój krótkowzroczności nawet o 50% przy minimalnym ryzyku działań niepożądanych (takich jak: nadwrażliwość na światło, upośledzenie widzenia obiektów z bliska). Lek apteczny stanowi więc odpowiedź na rosnącą lawinowo liczbę wad wzroku w społeczeństwie.

Opisane tak różne rodzaje stężeń, będą miały wpływ na sposób otrzymywania kropli w praktyce. Stężenia 0,25-0,5% nie stwarzają większych problemów, lek wykonujemy z substancji pro receptura i roztworu soli fizjologicznej, oczywiście z zachowaniem wszelkich zasad aseptyki.

Ilości do odważenia mimo, że są niewielkie (wahają się w zakresie 0,025-0,050 g), nie przekraczają możliwości wagi dostępnej w izbie recepturowej. Problemy zaczynają się w przypadku drugiego zastosowania. Stężenie 0,01% jest bardzo niewielkie, przykładowo przy wykonywaniu 10 ml kropli, zachodzi konieczność odważenia 1 mg siarczanu atropiny. Taka ilość znacznie przekracza możliwości nawet najbardziej dokładnej wagi aptecznej, której dolny próg doważania (parametr [min]) wynosi 20 mg.

Jednym ze sposobów ominięcia tego ograniczenia, jest wykonanie roztworu zapasowego. Niestety z praktycznego punktu widzenia, przysparza ono więcej kłopotów niż korzyści. Praktycznie niemożliwe jest zużycie roztworu zapasowego na bieżąco, dlatego zachodzi konieczność utylizacji substancji należącej do wykazu związków bardzo silnie działających. Powyższy fakt generuje również dodatkowe koszty dla apteki.

Innym proponowanym rozwiązaniem jest zastosowanie gotowych leków zawierających siarczan atropiny.

W aptece dysponujemy kroplami do oczu o pojemności 5 ml i stężeniu 1% (10 mg/ml) oraz ampułkami o pojemności 1 ml i stężeniu 1 mg/ml, przy czym ze względu na brak zbędnych dodatków, zalecane jest użycie drugiego specyfiku. W ten sposób od razu mamy potrzebną ilość siarczanu atropiny, a wykonanie leku polega na odpowiednim rozcieńczeniu preparatu.

W przypadku kropli do oczu z siarczanem atropiny stosowanych w celach diagnostycznych, problem trwałości preparatu nie jest aż tak istotny. Lek podajemy tylko przez parę dni. Kwestia trwałości staje się istotna, kiedy preparat będzie stosowany długotrwale. Jałowy lek wykonany bez konserwantów nadaje się do użytku jedynie przez 24 godziny od otwarcia. Najlepszym rozwiązaniem będzie wykonywanie kropli możliwie na bieżące potrzeby oraz rozlanie roztworu do jałowych pojemników jednodawkowych (minimsów). Odrębny problem stanowi kwestia zapłaty pacjenta za wykonany lek (stężenie 0,01%). Póki co nie przysługuje on z refundacją, dlatego koszty są dość spore i wynoszą 50 150 zł za miesięczną kurację.

Krople do oczu z siarczanem atropiny wykonujemy zawsze w warunkach jałowych. Gotowy lek przechowujemy w lodówce, o czym należy poinformować pacjenta. Nie zapominajmy również o oznaczeniu go symbolem „trucizna”.

Jak widać kwestie związane z wykonywaniem preparatów z siarczanem atropiny są dość złożone. Pozostaje mieć nadzieję, że w związku z rosnącą liczbą małych pacjentów, zostanie wprowadzony do obrotu produkt leczniczy o stężeniu 0,01%, zapewniający odpowiednią jakość w deklarowanym czasie przydatności.