Anafilaksja – problem zdrowotny i społeczny

autorka: Anna Kłak
Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych i Alergologii, Warszawski Uniwersytet Medyczny

Anafilaksja to zagrażająca życiu, ciężka reakcja uogólniona lub systemowa reakcja nadwrażliwości mogąca mieć skutki śmiertelne[2]. Kryteria anafilaksji są spełnione w przypadku wystąpienia w ciągu kilku minut do kilku godzin od zadziałania bodźca co najmniej jednej z trzech możliwych sytuacji:

• ostry początek objawów z manifestacją skórną i/lub błon śluzowych oraz objawami z co najmniej jednego narządu – układ oddechowy, spadek ciśnienia tętniczego, zaburzenia funkcji narządów końcowych;


• co najmniej dwa spośród wymienionych objawów pojawiających się bezpośrednio po ekspozycji na potencjalny alergen: niewydolność oddechowa, zajęcie skóry lub błon śluzowych, spadek ciśnienia lub przedłużające się objawy żołądkowo-jelitowe;


• spadek ciśnienia tętniczego po ekspozycji na znany, uczulający pacjenta alergen – spadek poniżej dolnej granicy normy dla wieku lub poniżej 30% w porównaniu z wartością wyjściową[3].

Najczęstsze przyczyny występowania wstrząsu anafilaktycznego/anafilaksji
Do najczęściej występujących przyczyn anafilaksji zalicza się: ukąszenia i użądlenia owadów błonkoskrzydłych (zwykle jad: pszczoły, osy, szerszenia, mrówek), pokarmy, leki oraz inne produkty medyczne[6, 7, 8]. W grupie osób dorosłych najczęstszymi czynnikami wywołującymi wstrząs anafilaktyczny są (w kolejności malejącej): leki, jad owadów, pokarmy i lateks. U dzieci kolejność ta jest inna: pokarmy, jad owadów, leki. W grupie dzieci do 4. r.ż. głównym czynnikiem wywołującym anafilaksję są pokarmy, szczególnie produkty mleczne [4, 8, 9], gdzie wstrząs anafilaktyczny występuje w ciągu kilku minut do dwóch godzin[9]. W populacji osób dorosłych do najczęstszych przyczyn wystąpienia wstrząsu anafilaktycznego w reakcji na pokarm zalicza się: orzeszki ziemne, laskowe, ryby i skorupiaki oraz cytrusy. Natomiast w grupie dzieci odpowiednio: jaja kurze, mleko krowie, orzechy ziemne, laskowe, ryby, pszenica, soja. Reakcja anafilaktyczna może być również indukowana przez dodatki do pokarmów, jak np. przyprawy czy konserwanty[7].

Częstość występowania anafilaksji i koszty NFZ
Każdego roku na całym świecie częstość występowania epizodów anafilaksji oscyluje między 80 a 210 przypadków na 1 mln osób[2]. Reakcje podwójne dotyczą 8-20% przypadków, natomiast te o nieznanej przyczynie stanowią 20% przypadków[4]. W Europie jedna na 300 osób przynajmniej raz w życiu doświadcza anafilaksji[10]. W Niemczech częstość występowania anafilaksji wynosi 2-3 przypadki na 100 tys. osób rocznie[11]. Na całym świecie odnotowuje się około 1-5,5% zgonów z powodu anafilaksji przypadających na 1 mln mieszkańców[6]. W Polsce brak jest szczegółowych rejestrów medycznych, które odnotowywałyby przypadki anafilaksji. Eksperci szacują, że może to być jeden przypadek anafilaksji na 300 osób i 2-3 zgony na milion mieszkańców w ciągu roku, ale dane te mogą być niedoszacowane.

Z przytoczonego wcześniej raportu „Anafilaksja problem zdrowotny i społeczny” wynika, że w Polsce liczba pacjentów, którzy otrzymali świadczenia w ramach NFZ z powodu anafilaksji (kody ICD-10: T78.0, 78.2, T80.5, T80.6) w latach 2008-2015, wyraźnie się zwiększyła. W przypadku wstrząsu anafilaktycznego wskutek reakcji na pożywienie (T78.0), wzrost w 2015 r. w stosunku do 2008 r. był prawie trzykrotny (z 190 do 532), a w przypadku nieokreślonego wstrząsu anafilaktycznego (T78.2) wyniósł on 35% (z 1786 do 2404). Należy jednak zauważyć, że dane te są niedoszacowane i rzeczywista liczba pacjentów jest wyższa[1]. Łączne koszty świadczeń medycznych związanych ze wstrząsem anafilaktycznym (dla kodów ICD-10: T78.0, 78.2, T80.5, T80.6) w latach 2008-2015 oscylowały między 3,4 a 5 mln zł. Mimo wzrostu liczby pacjentów nakłady na ich leczenie pozostają od 2013 r. na poziomie 3,4-3,6 mln zł rocznie[1].

Leczenie
Leczenie anafilaksji należy podjąć w możliwie najkrótszym czasie od wystąpienia pierwszych objawów[12]. Wytyczne Światowej Organizacji Alergii (WAO) konsekwentnie wskazują szybki zastrzyk adrenaliny jako lek pierwszego wyboru w anafilaksji bez względu na wiek[12]. Adrenalinę należy podawać natychmiast, ponieważ czas do wystąpienia niewydolności krążeniowo oddechowej bezpośrednio zagrażającej życiu w przypadku anafilaksji indukowanej pokarmem to 30 minut, odpowiednio: jad – 12 minut, leki – 5 minut[13].

Wyniki badania wśród polskich alergologów
Przytoczony wyżej raport przedstawia również wyniki badania kwestionariuszowego przeprowadzonego w 2015 r. wśród 305 alergologów z całego kraju[1]. Uzyskane wyniki wykazały, iż blisko trzy czwarte badanych (73%) zadeklarowało, że w chwili obecnej posiada wśród swoich pacjentów przynajmniej jedną osobę po przebytym wstrząsie anafilaktycznym. Wśród tych pacjentów u 41% przyczyną wstrząsu anafilaktycznego było uczulenie na jad owadów. Drugą przyczyną pod względem częstości występowania było uczulenie na pokarmy i dodatki do pokarmów (30%), a trzecią uczulenie na leki (17%). W około 6% przypadków nie udało się stwierdzić przyczyny wstrząsu.

Wszyscy badani alergolodzy, którzy mieli pod opieką pacjentów po wstrząsie anafilaktycznym, zabezpieczali swoich pacjentów adrenaliną. Prawie dwie trzecie z nich (62%) stosuje również w tym celu leki przeciwhistaminowe, a 59% glikokortykosteroidy.

Piśmiennictwo
1. Jahnz – Różyk K., Raciborski F, Kłak A., Śliwczyński A. Raport: Anafilaksja problem zdrowotny i społeczny. Warszawa 2016.
2. Johansson S.G.O., Bieber T., Dahl R., et al. Revised nomenclature for allergy for global use: Report of the Nomenclature Review Committee of the World Allergy Organization. J. Allergy Clin. Immunol. 2004; 113: 832–836.
3. Sampson H.A., Munoz-Furlong A., Campbell R.L., et al. Second Symposium of a definition and management of anaphylaxis: Summary report – Second National Institute of Allergy and Infectious Diseases/Food Allergy and Anaphylaxis Network Symposium. J. Allergy Clin. Immunol. 2006; 117: 391–397.
4. Wstrząs anafilaktyczny – cichy i coraz groźniejszy zabójca alergików. Raport z debaty Przygotuj się na wstrząs! Warszawa, styczeń 2014.
5. Nowak R.M., Macias C.G. Anaphylaxis on the other front line: Perspectives from the emergency department. Am. J. Med. 2014; 127(1): 34–44.
6. World Allergy Organization (WAO). White Book on Allergy: Update 2013. World Allergy Organization 2013.
7. Lockey R.F. Anaphylaxis: Synopsis; http://www.worldallergy.org/professional/allergic_diseases_center/anaphylaxis/anaphylaxissynopsis.php [data odczytu: 18.04.2016].
8. Liebhart J. Anafilaksja. Alergia 2013; 4: 47–51.
9. Motala C., Fiocchi A. Cow’s milk allergy in children; http://www.worldallergy.org/professional/allergic_diseases_center/cows_milk_allergy_in_children/ [data odczytu: 18.04.2016].
10. Panesar S.S., Javad S., de Silva D., et al. The epidemiology of anaphylaxis in Europe: A systematic review. Allergy 2013; 68: 1353–1361.
11. Worm M., Eckermann O., Dölle S., et al. Triggers and treatment of anaphylaxis: An analysis of 4,000 cases from Germany, Austria and Switzerland. Dtsch. Arztebl. Int. 2014, 23; 111(21): 367–375.
12. Simons F.E.R., Ardusso L.R.F., Bilò M.B. World Allergy Organization guidelines for the assessment and management of anaphylaxis. WAO Journal 2011; 4: 13–37.
13. Lisowska B., Olszewska M. Adrenalina w ampułko-strzykawkach jako lek pierwszego rzutu w leczeniu wstrząsu anafilaktycznego. Farmacja Współczesna 2009; 2: 117–120.