Kwas mlekowy w recepturze aptecznej

W asortymencie recepturowym znajdziemy wiele surowców leczniczych mających stały stan skupienia, dostępnych w formie sproszkowanej. Istnieje też grupa substancji o stanie ciekłym, do których zaliczamy przede wszystkim rozpuszczalniki, ale też bardziej złożone (pod względem chemicznym) preparaty, takie jak nalewki czy witaminy. W tej kwestii jedną z ciekawszych substancji będzie kwas mlekowy. W recepturze dostępny jest w postaci płynnej, co w konsekwencji narzuca specyficzne postępowanie podczas wykonywania leków z tym związkiem. Warto więc przyjrzeć mu się bliżej.

Kwas mlekowy w Farmakopei Polskiej

W Farmakopei Polskiej XII mamy dwie monografie dotyczące omawianej substancji: monografię kwasu mlekowego (Acidum lacticum) zawierającego obie formy izomerów przestrzennych (S i R) oraz monografię kwasu (S)-mlekowego [Acidum (S)-lacticum], zawierającego nie mniej niż 95% enancjomeru S (w odniesieniu do całkowitej ilości kwasu).

Ze względu na fakt, iż w polskiej recepturze częściej spotkamy surowiec zawierający mieszaninę izomerów, na nim skupimy się w niniejszym artykule.

Definicja kwasu mlekowego (FPXII) to mieszanina kwasu 2-hydroksypropanowego, jego produktów kondensacji, takich jak kwas laktoilomlekowy i kwasy polimlekowe oraz wody. Równowaga pomiędzy kwasem mlekowym oraz kwasami polimlekowymi zależy od stężenia i temperatury. Ponadto FP XII informuje nas, że substancja jest zwykle racematem [kwas (RS)-mlekowy], a jego zawartość wynosi od 88,0% (m/m) do 92,0% (m/m). Pełna nazwa chemiczna związku to kwas 2-hydroksypropanowy, wzór sumaryczny – C3H6O3, natomiast masa cząsteczkowa wynosi 90,1 u.

Kwas mlekowy to bezbarwna lub jasnożółta, syropowata ciecz, posiadająca charakterystyczny, lecz słabo  wyczuwalny zapach i kwaśny smak. Jego gęstość względna wynosi od 1,2 do 1,21 g/cm3, natomiast temperatura topnienia/krzepnięcia to 20 st. C. Jedna kropla kwasu mlekowego waży 30 mg, natomiast 1 g omawianej substancji odpowiada 34 kroplom.

Występowanie

Kwas mlekowy to substancja powszechnie występująca w naturze, powstaje w mięśniach podczas intensywnego wysiłku fizycznego oraz w wyniku fermentacji mlekowej z udziałem dobroczynnych szczepów bakterii. Znajduje się w produktach, takich jak jogurt, maślanka czy wszelkiego rodzaju kiszonki. Ponadto w przemyśle spożywczym dodawana jest jako konserwant (E270) oraz regulator kwasowości. Ze względu na wywieranie pozytywnego wpływu na kondycję skóry związek znalazł również zastosowanie w kosmetyce. W farmacji wykorzystujemy natomiast działanie złuszczające, ściągające, przyżegające (wypalanie żywej, chorobowo zmienionej tkanki), zakwaszające oraz odkażające kwasu mlekowego. W obecnej recepturze stosowany jest praktycznie tylko zewnętrznie, m.in. w stanach zapalnych pochwy – do przywrócenia odpowiedniego pH i odkażająco, do przyżegania i usuwania brodawek czy kurzajek oraz czasem w preparatach przeciwtrądzikowych (wykorzystujemy wtedy działanie odkażające i złuszczające). Spotkamy go w składzie m.in. płynnych postaci leków roztworów, globulek dopochwowych czy maści i kremów.

FP XII podaje przepis na Płyn przeciw odciskom (Solutio contra clavos) (patrz poniżej: przykładowe recepty – Rp nr 1).

Farmakopea Polska XII różnicuje zwykle stosowane stężenia w zależności od wywieranego działania omawianej substancji.

Do przepłukiwań stosujemy roztwory w zakresie stężeń wynoszącym 0,5%-2,0%, do pędzlowania zalecany przedział to 10,0%-20,0%, najwyższe stężenia proponowane są zaś do przyżegania: 20,0% 50,0%. Ponadto przy zastosowaniu kwasu mlekowego na śluzówkę oraz podaniu dopochwowym (dotyczy roztworów), FP XII wspomina o stężeniu wynoszącym 0,5%.

Specyfika wykonywania obliczeń

Ze względu na fakt, iż recepturowy (i jednocześnie farmakopealny) kwas mlekowy nie występuje w czystej postaci, a jego stężenie wynosi 90%, należy zwrócić uwagę specyfikę wykonywania obliczeń. W praktyce recepturowej spotkałam się z różnymi interpretacjami monografii tegoż kwasu. Wydaje się, że kwestie z nim związane wymagają doprecyzowania. W przypadku przepisania na recepcie kwasu mlekowego bez podania stężenia najbardziej rozsądne wydaje się być założenie, że chodzi o roztwór 90% jako jedyny dostępny (oraz wymieniony w farmakopei) i receptę wykonujemy bez przeliczania stężeń. Natomiast jeśli w recepcie jasno określono stężenie kwasu mlekowego i jest ono mniejsze od 90%, najlogiczniej jego ilość obliczyć wychodząc ze stężenia 90%, stosując np. regułę krzyżową.

Ciekawiej sytuacja wygląda w przypadku obliczania stężenia omawianej substancji w całym leku, celem porównania w tabeli dawek FP. Tutaj najrozsądniej byłoby zawsze przeliczać stężenie w odniesieniu do czystego kwasu mlekowego (czyli zakładamy, że zakresy stężeń podane w FP dotyczą czystej substancji, a nie stężenia farmakopealnego, rozcieńczonego kwasu). Natomiast patrząc ze strony praktyki aptecznej, można te obliczenia nieco uprościć. Tak naprawdę wystarczy określenie omawianego stężenia w przybliżeniu (czyli roztwór 90% traktujemy jako 100%), zwłaszcza że różnice nie będą miały aż takiego znaczenia, a nawet realne stężenie będzie nieco niższe. W przykładowej recepcie nr 1 realne stężenie kwasu mlekowego będzie wynosić 9%, natomiast w przeliczeniu na farmakopealny kwas mlekowy wynosi ono 10%. Różnica 1% nie jest aż tak duża, a druga wartość w zupełności pozwoli określić poprawność wypisania recepty i bezpieczeństwo dla pacjenta.

Kwas mlekowy miesza się z wodą i etanolem 96% (v/v). Zaliczamy go do grupy alfa-hydroksykwasów, posiada silnie kwasowy odczyn, pH 5%-owego roztworu waha się w zakresie 1,6-2,5. W tak niskim odczynie może nastąpić hydroliza kwasowa związków współobecnych w płynnej postaci leku, dlatego informację tą należy uwzględnić pod kątem wystąpienia ewentualnych niezgodności.

Omawiany związek występując w składzie maści i kremów, daje odpowiednią konsystencję i trwałość. Jest zgodny z takimi podłożami jak euceryna apteczna, lekobaza, maść cholesterolowa czy wazelina biała z lanoliną bezwodną. Z kolei nie zaleca się łączenia związku z zasadowym azotanem bizmutu oraz z silnymi środkami utleniającymi, ze względu na ryzyko wystąpienia niezgodności.

Przykładowe recepty

Rp nr 1:

Płyn na odciski (Solutio contra clavos) FPXII
Acidum lacticum 10,0 cz
Acidum salicylicum 20,0 cz
Collodium 70,0 cz

Wykonanie (lek wykonujemy pod wyciągiem): Odważamy składniki, przy czym kolodium najlepiej odważyć bezpośrednio do butelki, celem uniknięcia strat (ryzyko odparowywania eteru). Następnie do butelki dodajemy kolejne składniki, zamykamy korkiem i dokładnie mieszamy do uzyskania jednorodnego roztworu, unikając jednak silnego wstrząsania.

Rp nr 2:

Liquor Jessner’i
Rp. Resorcini 14,0
Acidi salicylici 14,0
Acidi lactici 14,0
Spiritus Vini ad 100,0

Zastosowanie: do peelingów

Wykonanie: Odważamy substancje proszkowe i płynne. Etanol 96% (v/v) dzielimy na dwie porcje, w każdej z nich rozpuszczamy przepisane substancje proszkowe. Powstałe roztwory przelewamy do buteleczki. Następnie dodajemy odważony wcześniej kwas mlekowy i całość mieszamy.