Gurmar – niszczyciel cukru

autor: dr n. farm. Maciej Strzemski
aptekarz, miłośnik i popularyzator receptury aptecznej

Rodzaj Gymnema* należący do rodziny Apocynaceae (toinowate) obejmuje 52 gatunki roślin rosnących w południowych Indiach, południowych Chinach, tropikalnych rejonach Afryki, Malezji i na Sri Lance. W lecznictwie znalazły zastosowanie 4 gatunki: Gymnema montanum Hook.f., Gymnema yunnanense Tsiang, Gymnema inodorum (Lour.) Decne. oraz Gymnema sylvestre (Retz.) R.Br. ex Sm. Ten ostatni, stosowany w medycynie ajurwedyjskiej, nosi tradycyjną nazwę „gurmar ”.
Nazwa łacińska mająca swą etymologię w języku greckim (gymnos – nagi, nema – nić) oznacza „nagą nić”, co doskonale odzwierciedla morfologię pędów rośliny. Kształt owoców tego tropikalnego pnącza był źródłem nazwy Meshasringa, co w sanskrycie oznacza „róg barana”. Gymnema sylvestre jest pnączem i do wzrostu potrzebuje odpowiednich podpór. Posiada jajowate lub eliptyczne liście oraz jasnożółte kwiaty, których korona złożona jest z pięciu mięsistych płatków. Działki kielicha są długie, jajowate, tępe i owłosione. Roślina wykształca nasiona, jednak z powodu niewielkiej ich żywotności rozmnażana jest głównie wegetatywnie przez podział korzeni.

Fitochemia gurmaru
Głównymi składnikami liści gurmaru są saponiny triterpenowe należące do typu oleananu i damaranu. Do saponin typu oleananu zaliczane są kwasy gymnemowe (I-IV) oraz gymneasaponina V, zaś do saponin typu damaranu należą gymnemazydy (A-F). Ponadto zidentyfikowano lupeol, pochodne ß-amyryny, aglikon typu oleananu – gymnemanol oraz pentahydroksytriterpen – gymmestrogeninę. Poza saponinami triterpenowymi w surowcu zidentyfikowano: glikozydy kemferolu, stigmasterol, kwercytol, konduritol A oraz antrachinony.

Aktywność hipoglikemiczna
Współczesne badania dowodzą przeciwcukrzycowych właściwości gurmaru. Efekt hipoglikemiczny związany z jego zażywaniem wynika z aktywności w surowicy, wątrobie i nerkach. Efekt ten ma związek z silną aktywnością antyoksydacyjną tych ekstraktów. W badaniach in vivo wykazano, że ekstrakty z liści gurmaru znacząco obniżają poziom lipidów, jednocześnie zwiększając poziom cholesterolu HDL. Aktywność przeciwbakteryjną tych ekstraktów potwierdzono w stosunku do wielu patogenów m.in.: Staphylococcus aureus, Escherichia coli, Bacillus subtilis, Bacillus cereus, Bacillus pumilus i Pseudomonas aeruginosa. Działanie przeciwzapalne ekstraktów z liści gurmaru wykazano w eksperymencie związanym z obrzękiem wywołanym karageniną. Ekstrakty te podawane w dawce 300 mg/kg masy ciała zmniejszały obrzęk o 48,5% w ciągu 4 godzin od ich podania. Można uznać, że ekstrakty te posiadały wysoką aktywność, zważywszy, że fenylobutazon zmniejszał obrzęk o 57,6%. biologicznej kwasu gymnemowego. Udowodniono, że stymuluje on sekrecję insuliny, a jednocześnie zmniejsza wchłanianie glukozy w jelicie, co skutkuje obniżeniem jej poziomu we krwi.

Efekt utraty smaku słodkiego przez osoby żujące liście gurmaru związany jest z kompetycyjnym blokowaniem receptorów tworzących kubki smakowe przez cząsteczki kwasu gymnemowego. W rezultacie osoby te nie są w stanie odróżnić smaku słodkiego od gorzkiego. Ten sam typ antagonizmu obserwuje się w jelicie cienkim, co skutkuje obniżonym wchłanianiem cukru. Wykazano, że kwas gymnemowy aktywuje inkretyny, które zwiększają poposiłkową sekrecję insuliny. Aktywność ta wpływa również na regenerację komórek wysp trzustkowych. Wyniki niektórych prac sugerują, że aktywność kwasu gymnemowego może wpływać na aktywność dehydrogenazy aldehydu 3-fosfoglicerynowego, który w procesie glikolizy przekształca aldehyd 3-fosfoglicerynowy w 1,3-bisosfoglicerynian. Wykazano ponadto, że aktywność ta związana jest z obecnością ugrupowań acylowych w cząsteczce kwasu gymnemowego.

Badania in vivo
W badaniach wykazano, że gurmar obniża poziom glukozy we krwi. Efekt ten był porównywalny do tego, który zaobserwowano po podaniu insuliny i glibenklamidu. Z uwagi na duże ryzyko występowania licznych powikłań u pacjentów cierpiących z powodu cukrzycy należy zaznaczyć, że gurmar zawiera związki o szerokim spektrum działania terapeutycznego. Z punktu widzenia prewencji tych powikłań istotne jest, że związki aktywne gurmaru wykazują silne działanie antyoksydacyjne, przeciwzapalne, przeciwbakteryjne i hepatoprotekcyjne. Wykazano, że ekstrakty z liści Gymnema sylvestre znacząco zmniejszają poziom peroksydacji lipidów

Badania kliniczne
Z literatury naukowej wynika, że ekstrakty z gurmaru są skutecznym środkiem obniżającym poziom glukozy we krwi człowieka. Etanolowy ekstrakt z liści Gymnema sylvestre podawano grupie 27 osób z cukrzycą typu I, przez okres od 2 do 30 miesięcy przy jednoczesnej codziennej iniekcji insuliny. Grupę kontrolną stanowiło 37 osób, którym podawano jedynie insulinę. Badania wykazały obniżony poziom glukozy we krwi u osób przyjmujących ekstrakt z gurmaru łącznie z insuliną w porównaniu do pacjentów przyjmujących samą insulinę. Autorzy omawianego badania nie stwierdzili żadnych efektów ubocznych stosowania gurmaru (wymiotów, nudności, znużenia, bezsenności czy zaburzeń żołądkowo-jelitowych). Można więc uznać, że ekstrakty z liści Gymnema sylvestre są dobrze tolerowane przez pacjentów. Podobne rezultaty uzyskano w innym badaniu przeprowadzonym na pacjentach z cukrzycą typu II. Również w innym badaniu, na grupie 11 pacjentów z cukrzycą typu II, podawano ekstrakt z gurmaru przez 60 dni i zaobserwowano znaczące zmniejszenie poziomu glukozy we krwi.

Podsumowanie
Należy podkreślić, że liście Gymnema sylvestre są cennym środkiem dietetycznym, który z powodzeniem może być stosowany w prawidłowej diecie diabetyków. Wielokierunkowe działanie związków aktywnych gurmaru sprawia, że powinien on stanowić element prewencji powikłań cukrzycowych. Gymnema sylvestre jest niewątpliwie jedną z tych roślin, które budzą obecnie zainteresowanie naukowców i pacjentów na całym świecie.

*Systematyka rodzaju Gymnema na podstawie http://www.theplantlist.org/