Fokus na przepis: roztwór wodno-etanolowy

Kiedy recepta na lek robiony trafia do apteki, podlega całej liście czynności, jakie należy wykonać, zanim specyfik finalnie zostanie wydany pacjentowi. Na początku ważne jest skontrolowanie poprawności wypisania takiej recepty pod względem formalnym, sprawdzenie dostępności przepisanych składników w aptece i/lub w hurtowniach, wykonanie przynajmniej orientacyjnej wyceny dla pacjenta, przeprowadzenie analizy pod kątem wystąpienia ewentualnych niezgodności. Ten ostatni krok jest dość skomplikowany i nawet w przypadku wieloletniej praktyki w zawodzie nieraz stanowi wyzwanie.

Niezgodności recepturowe

Zgodnie z definicją^[1] niezgodności recepturowe to każde niepożądane, niezamierzone i nieprzewidziane zmiany cech fizycznych, chemicznych i/ lub farmakologicznych leku recepturowego. Zmiany te doprowadzają do zmniejszenia, zmiany bądź zaniku działanie leczniczego. Istnieje kilka kryteriów podziału niezgodności, ze względu na widoczność podzielić je możemy na: łatwe do zidentyfikowania za pomocą zmysłów, niedostrzegalne zmysłami, są też ukryte, czyli te występujące po pewnym czasie. Ze względu na charakter zmiany mówimy o niezgodnościach fizycznych, chemicznych czy farmakologicznych. Niektóre niezgodności możemy poprawić sami, np. poprzez korektę składu czy zastosowanie specjalnej kolejności wykonywania. Niektóre niezgodności wymagają jednak konsultacji z osobą wystawiającą receptę.

Zmiany, jakich w kontekście niezgodności może dokonać osoba sporządzająca lek recepturowy, określono w sposób ogólny w odrębnym rozporządzeniu^[2]. Ze wspomnianego rozporządzenia wynika, iż osoba wykonująca lek może dokonywać wszelkich korekt przyczyniających się do poprawnego wykonania leku lecz bez ingerowania w jego działanie. W praktyce oznacza to, że możemy dokonywać zamiany składników obojętnych farmakologicznie, np. dodać substancję zwiększającą rozpuszczalność czy poprawiającą jednolitość leku, zamienić obojętny rozpuszczalnik, zamienić formę nierozpuszczalną surowca na rozpuszczalną z zachowaniem odpowiedniej ilości substancji aktywnej. Praktyka pokazuje, że mimo tak przejrzystego opisu niejedna recepta przysparza wątpliwości, jak z danej niezgodności czy problemu wybrnąć. Doskonałym tego przykładem będzie poniższa recepta 1:

Rp 1.
Acidi salicylici 10,0
Resorcini 2,0
Spir. vini 70% sol. 50,0
Aquae dest. ad 100,0 
M.f.sol
D.s. 1 x dziennie

Przepisane składniki są powszechnie znane i tego typu roztwory do przecierania skóry wykonywane są dosyć często w aptece. Problemem będą natomiast poszczególne ilości składników.

Kwas salicylowy jest substancją trudno rozpuszczalną w wodzie i łatwo rozpuszczalną w etanolu 96%. Z definicji farmakopealnej „łatwo rozpuszczalny” oznacza, że 1 g substancji rozpuści się w 1-10 ml rozpuszczalnika. Według innych źródeł^[4] 1 g kwasu salicylowego rozpuści się w 2,5-3,5 g etanolu 96%, czyli w przypadku 10 g substancji potrzebujemy ok. 25 35 g wspomnianego rozpuszczalnika.

Ilość etanolu 96% (v/v) potrzebna do wykonania leku wynosi: 50 g x 62,39% / 93,84% = 33,24 g. Możemy założyć więc że kwas salicylowy w przepisanej ilości etanolu się rozpuści. Problemem jest jednak fakt, że przepisana ilość wody jest o wiele większa (38 g + 16,76 g = 54,76 g). Finalnie kwas salicylowy znajdzie się więc w roztworze etanolowym o dużo słabszej mocy w wyniku znacznego rozcieńczenia przepisaną wodą (całkowite stężenie masowe etanolu w przepisanym roztworze wyniesie około 31,2 % (m/m), czyli w przeliczeniu na stężenie objętościowe uzyskamy wynik około 37,6 % (v/v). Ze względu na fakt, iż woda jest trudnym rozpuszczalnikiem dla kwasu salicylowego, istnieje bardzo duże ryzyko wystąpienia niezgodności fizycznej typu przekroczonej rozpuszczalności.

Aby poprawić omawianą niezgodność, najbardziej właściwe wydaje się znaczne zwiększenie ilości etanolu kosztem wody. Niestety przy takiej zamianie istnieje ryzyko zmiany działania leku, gdyż etanol, oprócz tego, że jest doskonałym rozpuszczalnikiem i bazą dla wielu postaci leków, wykazuje własne działanie farmakologiczne. Alkohol etylowy, poza tym, że ma działanie odkażające, może wysuszać, a tym samym naruszać barierę ochronną skóry, zwłaszcza w wyższych stężeniach. Trudno więc w tym przypadku mówić o składniku obojętnym, dlatego zamiana dużej ilości etanolu kosztem wody nie mieści się w kompetencjach osoby wykonującej lek[2]. Innym aspektem tej sprawy jest duże stężenie kwasu salicylowego wynoszące 10% i mimo, iż mieści się w farmakopealnych widełkach (maksymalnie 10% – antyseptycznie i max – 50% przy działaniu keratolitycznym), nie jest to stężenie typowo stosowane w recepturowych płynach do przecierania twarzy. Istnieje więc również ryzyko zaistnienia zwykłej pomyłki.

Lata stażu pracy w aptece pokazują, iż takie sytuacje zdarzają się i należy być na nie szczególnie wyczulonym. Wobec tylu wątpliwości zdecydowano się skonsultować z osobą wystawiająca receptę celem ich wyjaśnienia.

Rp 2.
Acidi salicylici 10,0
Resorcini 2,0
Spir. vini 96% sol. ad 100,0
M.f.sol
D.s. 1 x dziennie

Po przeprowadzeniu rozmowy z lekarzem, okazało się iż przepisane stężenie kwasu salicylowego jest celowe i konieczne dla zapewnienia odpowiedniego efektu terapeutycznego. Z tego względu lekarz zdecydował się wypisać nową receptę (Rp 2.) o nieco zmodyfikowanym składzie:

Celem wyeliminowania ryzyka powstania omawianej niezgodności osoba wystawiająca receptę zrezygnowała z dodatku wody i oprócz tego zwiększyła moc etanolu z 70% na 96%.

W takiej ilości etanolu kwas salicylowy na pewno się rozpuści. Rozpuszczenie rezorcyny jak substancji bardzo łatwo rozpuszczalnej zarówno w wodzie i etanolu 96% (v/v)^[3] nie będzie też problemem.

W związku z tym lek można bez problemu wykonać.

Proponowane wykonanie leku

Odważamy substancje sypkie na wadze proszkowej, rozpuszczalnik odważamy na wadze do płynów.

Etanol 96% dzielimy na dwie nierówne porcje, w mniejszej ilości rozpuszczamy rezorcynę, w większej – kwas salicylowy, dokładnie mieszamy do całkowitego rozpuszczenia obu substancji. Przenosimy do butelki z ciemnego szkła, mieszamy, szczelnie zakręcamy, opisujemy na pomarańczowej sygnaturce.

Trwałość leku

Płynne postaci leków są z reguły niezbyt trwałą postacią leku, zwłaszcza te zawierające duże ilości wody, która jest idealnym środowiskiem do rozwoju bakterii. W tym przypadku etanol będzie silnym konserwantem, dodatkowo ilość wody jest znikoma, dlatego za termin przydatności do użycia możemy spokojnie przyjąć 90 dni.