Fitoterapia w dolegliwościach układu moczowego

autor: dr n. farm. Maciej Strzemski
aptekarz, miłośnik i popularyzator receptury aptecznej

Stany zapalne nerek, moczowodów i pęcherza moczowego są niezwykle uciążliwymi i jednocześnie powszechnie występującymi dolegliwościami. Z powodu tych chorób częściej cierpią kobiety niż mężczyźni, zwłaszcza w okresie ciąży i po menopauzie. Czynnikami zwiększającymi ryzyko zachorowania są: osłabiona odporność organizmu, współistniejąca cukrzyca, współżycie seksualne, inne schorzenia dróg moczowych oraz przeprowadzane na drogach moczowych zabiegi chirurgiczne.

Dyskomfort towarzyszący stanom zapalnym dróg moczowych jest znaczny. Wiąże się on z częstym parciem na mocz (pacjenci często nie są w stanie czekać w kolejce do lekarza) i bolesną mikcją. Dodatkowo w ostrych stanach mogą wystąpić inne objawy, takie jak: bóle brzucha i nerek, gorączka, wymioty. Zapalenia układu moczowego zarówno o charakterze ostrym jak i przewlekłym spowodowane są najczęściej infekcjami bakteryjnymi. Ich przyczyną są zazwyczaj gronkowce, paciorkowce oraz pałeczka okrężnicy. W związku z tym podstawowe leczenie tych schorzeń opiera się na antybiotykoterapii oraz stosowaniu chemioterapeutyków, np. furazydyny. Leki te nie mogą być jednak stosowane przez dłuższy czas, tak więc tego rodzaju terapia skierowana jest na szybką eradykację patogenu z organizmu chorego. Należy jednak zaznaczyć, że obumierające bakterie są źródłem związków o charakterze toksyn, które powinny być jak najszybciej usunięte z organizmu chorego. Korzystne jest zatem zastosowanie terapii przepłukującej i w tym miejscu należy zwrócić uwagę na ogromną wartość fitoterapii.

Stosowanie fitoterapii w przypadku dolegliwości układu moczowego jest pożądane z kilku powodów: istnieją surowce roślinne zawierające związki o właściwościach odkażających, moczopędnych jak i zakwaszających mocz. Preparaty roślinne można stosować długotrwale, co ma szczególne znaczenie w przypadku przewlekłego i nawracającego charakteru dolegliwości. Dostarczają one do organizmu związki o aktywności antyoksydacyjnej, co pozytywnie wpływa na ogólny stan zdrowia człowieka. Surowce roślinne stosowane w zakażeniach dróg moczowych są z reguły mało toksyczne, o ile stosuje się je w zalecanych proporcjach.

Jak wspomniano powyżej, roślinne surowce stosowane w celu wspierania terapii zakażeń układu moczowego można podzielić na trzy zasadnicze grupy: surowce o działaniu moczopędnym (zawierające głównie flawonoidy, saponiny oraz olejki eteryczne), surowce działające odkażająco (zawierające głównie glikozydy fenolowe) oraz surowce zakwaszające mocz. Pierwsze dwie grupy mają zdecydowanie największe znaczenie w fitoterapii. Należy ponadto zaznaczyć, że surowce trzeciej grupy, tj. zakwaszające mocz, nie powinny być łączone z surowcami odkażającymi. Glikozydy fenolowe ulegają hydrolizie w środowisku zasadowym, a uwolniony hydrochinon (po związaniu z kwasami glukuronowym i siarkowym) jest związkiem odpowiedzialnym za działanie odkażające. W związku z tym środki zakwaszające znacząco ograniczają działanie surowców takich jak liść mącznicy lekarskiej (Folium Uvae ursi) czy liść borówki brusznicy (Folium Vitis idaeae).

Sprawa ma się zupełnie inaczej w przypadku łączenia surowców z pierwszych dwóch grup. Mieszanki ziołowe oparte na surowcach moczopędnych i odkażających drogi moczowe są od dawna stosowane w fitoterapii. Preparaty tego typu wspomagają ograniczanie liczebności bakterii w drogach moczowych za sprawą działania przeciwbakteryjnego i zwiększonej diurezy oraz rozcieńczają mocz, przyczyniając się do zapobiegania powstawaniu kamieni. Wybitne właściwości odkażające mają glikozydy fenolowe takie jak arbutyna. Występują one powszechnie w roślinach z rodziny Ericaceae, np. w mącznicy lekarskiej. Liść tej rośliny zawiera do 12% glikozydów fenolowych, co czyni go jednym z najbogatszych surowców w te związki (dla porównania liście borówki brusznicy zawierają ich ok. 7%). Ponadto liście mącznicy lekarskiej zawierają znaczne  ilości flawonoidów o działaniu moczopędnym, kwasów fenolowych (kwas galusowy) i depsydów (kwas elagowy) oraz triterpenów pentacyklicznych (kwas ursolowy). Wszystkie te substancje posiadają aktywność antyoksydacyjną oraz właściwości przeciwzapalne.

Typowymi surowcami stosowanymi jako akwaretyki są: liść brzozy (Folium Betulae), ziele nawłoci pospolitej (Herba Solidaginis virgaureae) oraz ziele rdestu ptasiego (Herba Polygoni avicularis). Głównymi związkami chemicznymi tych surowców, odpowiedzialnymi za działanie moczopędne są flawonoidy. Liść brzozy zawiera do 2,5% sumy tych związków (głównie pochodne kwercetyny, luteoliny i mirycetyny), ziele nawłoci do 1,5% (pochodne izoramnetyny, kwercetyny i kemferolu), natomiast ziele rdestu ptasiego ok. 0,15% (pochodne kwercetyny, awikularynę, hiperozyd, witeksynę). Ponadto ziele nawłoci obfituje w saponiny triterpenowe które również zwiększają diurezę. Związki z tej grupy występują także w młodych liściach brzozy. Wspólną dla omawianych surowców grupą metabolitów są kwasy fenolowe, zwłaszcza cechujące się znaczną aktywnością antyoksydacyjną pochodne kwasu cynamonowego. Stosowanie mieszanek tych surowców w stanach zapalnych układu moczowego usprawnia usuwanie bakterii, ich metabolitów, w pewnym stopniu również metabolitów stosowanych chemioterapeutyków oraz zapobiega tworzeniu się złogów składników mineralnych moczu.

Odpowiednio dobrany zestaw surowców roślinnych jest więc nieodzownym elementem wspomagającym terapię schorzeń układu moczowego. Korzystnie wpływa nie tylko na przebieg podstawowej terapii, ale również zapobiega nawrotom stanów zapalnych. Jeśli do apteki trafia pacjent skarżący się na tego typu dolegliwości, bądź realizuje receptę na leki stosowane w tej grupie schorzeń, to farmaceuta powinien (o ile nie występują żadne przeciwwskazania) zalecić dodatkowe stosowanie preparatu opartego na roślinnych surowcach akwaretycznych i odkażających. Postępowanie takie powinno stać się standardem, tak jak polecanie probiotyków w antybiotykoterapii. Byłoby korzystne, gdyby polecany preparat podawany był w formie naparu, gdyż taka forma zapewnia dodatkowe nawodnienie organizmu chorego. Zastosowanie fitoterapii w schorzeniach układu moczowego będzie niewątpliwie wielką korzyścią dla zdrowia naszych pacjentów!