Bezsenność – objawy i konsekwencje

autorka: lek. Anna Figura
psychiatra, Oddział Psychiatryczny Szpitala Bielańskiego w Warszawie

Bezsenność stanowi niezależny czynnik pogorszenia jakości życia. Niestety mimo powszechności występowania owego zaburzenia i niewątpliwie poważnych konsekwencji z nim związanych problem bywa często bagatelizowany. Tylko 1/3 spośród osób cierpiących na zaburzenia snu szuka pomocy u specjalisty. Należy przy tym pamiętać, że leki nasenne są zasadne w przypadku bezsenności przygodnej występującej sporadycznie. W przypadku przedłużającej się bezsenności warto skierować pacjenta do lekarza psychiatry, który zaleci odpowiednie postępowanie.

O bezsenności mówimy w sytuacji, gdy u pacjenta występują trudności w zasypianiu, utrzymaniu ciągłości snu, przedwczesne budzenie się lub też sen mimo prawidłowej długości jest niesatysfakcjonujący i nie daje uczucia wypoczynku. Ze względu na czas trwania możemy podzielić ją na przygodną, krótkotrwałą i przewlekłą. Bezsenność przygodna trwająca zwykle 1-2 noce może przytrafić się każdemu jako reakcja organizmu na doświadczany w danym momencie stres. Z bezsennością krótkotrwałą mamy do czynienia wówczas, gdy zaburzenia snu utrzymują się przez okres 1 miesiąca. Zwykle jest ona zjawiskiem wtórnym do innych dolegliwości psychicznych lub somatycznych. Przedłużająca się bezsenność może prowadzić do utrwalania się złych nawyków związanych ze snem, a w konsekwencji do przejścia zaburzenia w stan przewlekły. O bezsenności przewlekłej mówimy z kolei wtedy, gdy problemy ze snem trwają powyżej 1 miesiąca (bywa, że utrzymują się nawet przez kilka lat).

Jakie konsekwencje dla ludzkiego organizmu niesie za sobą bezsenność? Dlaczego tak ważna jest dobra jakość snu? Bezsenność będzie skutkowała gorszym samopoczuciem w ciągu dnia. Może występować uczucie zmęczenia, braku energii, spadku motywacji do działania. Upośledzeniu ulega zdolność koncentracji i utrzymania uwagi, a także zapamiętywanie. W związku z tym wzrasta ryzyko popełnienia błędów, spada efektywność wykonywanej pracy, zwiększa się ryzyko wypadków (jest to szczególnie niebezpieczne u osób pracujących fizycznie czy też prowadzących pojazdy mechaniczne). Pojawiają się zaburzenia nastroju, zwiększone napięcie emocjonalne, wzmożona drażliwość. Mogą pojawić się również dolegliwości somatyczne, tj. napięciowe bóle głowy, dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego. Specjaliści powinni zdawać sobie sprawę, że bezsenność może przyczyniać się do powstawania lub też pogarszać już istniejące zaburzenia zarówno psychiczne jak i somatyczne. Przewlekła bezsenność zwiększa ryzyko wystąpienia epizodu depresji (3-, 4-krotnie), a także zaburzeń lękowych (2-, 3-krotnie). Pojawienie się zaburzeń snu może być również objawem prodromalnym zbliżającego się zaostrzenia choroby psychicznej (schizofrenia, choroba afektywna dwubiegunowa, choroba afektywna jednobiegunowa). Odpowiednio wczesne jej wykrycie może zapobiec lub też złagodzić nawrót choroby.

Bezsenność prowadzi również do dysregulacji wielu układów hormonalnych ludzkiego organizmu. Zmniejszona ilość snu powoduje zwiększenie aktywności układu współczulnego, powoduje nadmierną aktywację osi podwzgórzowo-przysadkowo-nadnerczowej. W konsekwencji wzrasta ilość wydzielanego kortyzolu. Obserwuje się wzrost wartości ciśnienia tętniczego w godzinach porannych oraz brak normalnego spadku ciśnienia w godzinach nocnych. 3-, 5-krotnie wzrasta ryzyko rozwoju nadciśnienia tętniczego, istotnie zwiększa się również ryzyko wystąpienia incydentów wieńcowych. Zmniejszona ilość snu prowadzi również do zaburzeń w gospodarce glukozy – zmniejsza się wrażliwość komórek na insulinę, dochodzi do upośledzenia tolerancji glukozy i wzrostu jej poziomu we krwi. Może to skutkować zwiększonym ryzykiem rozwoju cukrzycy, jak również zwiększonym zapotrzebowaniem na leki hipoglikemizujące w już rozpoznanej chorobie. W bezsenności dochodzi ponadto do nieprawidłowego wydzielania leptyny, hormonu odpowiadającego za regulację apetytu. W konsekwencji sprzyja rozwojowi otyłości. Niedobór snu wpływa również na obniżenie odporności organizmu. W trakcie snu dochodzi bowiem do produkcji limfocytów, białych krwinek odpowiedzialnych za prawidłowe funkcjonowanie układu odpornościowego. Ich niedobór będzie skutkował zwiększoną podatnością na wszelkiego rodzaju infekcje. Do częstych powikłań bezsenności należą również zaburzenia żołądkowo-jelitowe oraz dolegliwości bólowe głowy czy kręgosłupa. Bezsenność powoduje znaczne pogorszenie jakości życia. Nic więc dziwnego, że pacjenci chwytają się wszelkich sposobów, by z nią walczyć. Część z nich radzi sobie poprzez spożywanie alkoholu. Jest to lekarstwo złudne, gdyż de facto sen po alkoholu jest krótszy, płytszy i bardziej niespokojny. Nie daje spodziewanego wypoczynku. Dodatkowo niesie za sobą ryzyko uzależnienia.

Jak widać nieprawidłowy sen może sprzyjać powstawaniu wielu zaburzeń lub też przyczyniać się do gorszego przebiegu już istniejących schorzeń. Bardzo ważna jest wczesna interwencja, która może zapobiec przejściu zaburzenia w stan przewlekły. Istotną rolę mogą odegrać tu farmaceuci, którzy często są pierwszymi osobami, którym pacjenci zgłaszają problemy ze snem. Zalecenie doraźnego leku nasennego często będzie stanowiło rozwiązanie prowizoryczne i niewystarczające. Warto dopytać pacjenta, czym objawia się u niego bezsenność oraz jak długo trwa. W każdym przypadku zgłaszanych problemów ze snem zasadnym będzie udzielenie podstawowych informacji na temat zasad higieny snu.

W bezsenności przygodnej poza przestrzeganiem zasad higieny snu często wystarczy stosowanie doraźnych leków nasennych, w tym leków ziołowych dostępnych bez recepty. W przypadku bezsenności przewlekłej warto skierować pacjenta do lekarza specjalisty, który wdroży adekwatne leczenie. Należy unikać leków z grupy benzodiazepin, które mają wysoki potencjał uzależniający, a także przy długotrwałym stosowaniu upośledzają prawidłową strukturę snu. Powszechnie stosuje się niebenzodiazepinowe leki nasenne, tj. zolpidem, zopiklon, zaleplon, które ułatwiają zasypianie. Mają one szybki początek działania i krótki okres półtrwania, w związku z czym nie będą wywoływały uczucia senności następnego dnia, jak to może mieć miejsce np. w przypadku leków o działaniu antyhistaminowym. Nie należy ich stosować dłużej niż 2-4 tygodnie ze względu na możliwość rozwoju uzależnienia (potencjał jest jednak mniejszy niż w przypadku benzodiazepin). Po tym okresie powinny być stosowane tylko doraźnie. W leczeniu stosuje się w małych dawkach leki przeciwdepresyjne, tj. trazodon, mianserynę, mirtazapinę, doksepinę oraz z neuroleptyków – głównie kwetiapinę. Podstawową i najskuteczniejszą metodą leczenia bezsenności jest jednak terapia poznawczo-behawioralna.

Na koniec warto wspomnieć, że wraz z wiekiem zmniejsza się potrzeba snu (po 65. r.ż. jest to ok. 6 godzin) oraz zwiększa się ilość nocnych wybudzeń, co jest zjawiskiem fizjologicznym. Bardzo często oczekiwania osób w podeszłym wieku odnośnie snu są nadmierne i nierealistyczne. W konsekwencji może to prowadzić do nadużywania leków nasennych i rozwoju uzależnienia. W takim wypadku czujność farmaceutów może mieć niebagatelne znaczenie.