Kwas salicylowy w recepturze aptecznej – charakterystyka i niezgodności

Niektóre substancje recepturowe mimo upływu lat nie tracą na znaczeniu. Jedną z nich jest kwas salicylowy, który dzięki swoim właściwościom nadal wchodzi w skład różnorodnych postaci leków. W toku cyklu recepturowego wielokrotnie poruszano problematykę związaną z wykonywaniem leków ze wspomnianym kwasem. Nadszedł czas na zebranie wszystkich informacji w jednym artykule, uaktualnienie o nowe informacje i ich podsumowanie.

Czym jest kwas salicylowy?

Kwas salicylowy (Acidum salicylicum) to według Farmakopei XII biały lub prawie biały, krystaliczny proszek albo białe lub bezbarwne, igiełkowate kryształy. Ponadto jest bezwonny i posiada ostry słodko-kwaśny smak. Jego rzadko spotykane synonimy to: Acidum spiricum i Acidum o-oxybenzoicum. Pełna nazwa chemiczna tego związku to kwas 2-hydroksybenzenokarboksylowy, wzór sumaryczny – C7H6O3, natomiast masa cząsteczkowa wynosi 138,1 u.

Pod względem chemicznym kwas salicylowy jest pochodną kwasu benzoesowego należącą do grupy beta-hydroksykwasów. Związek występuje naturalnie, m.in. w korze wierzby (Salix alba) i początkowo z niej był wyodrębniany. Z czasem opracowano metodę syntezy chemicznej i obecnie jest to główny sposób jego otrzymywania.

Kwas salicylowy zaliczany jest do substancji o działaniu złuszczającym, posiada właściwości antyseptyczne, przeciwgrzybicze. W mniejszych stężeniach związek będzie działać keratoplastycznie, czyli normalizująco na proces namnażania i rogowacenia komórek naskórka, natomiast w większych stężeniach – keratolitycznie, a więc złuszczająco na martwe komórki naskórka. Stosowany jest wyłącznie zewnętrznie, m.in. do odkażania skóry, usuwania odcisków i modzeli, czy we wzmożonej potliwości. Oprócz preparatów farmaceutycznych, omawiany związek znalazł też zastosowanie w kosmetyce, najczęściej spotkamy go w składzie preparatów przeciwtrądzikowych.

W recepturze natomiast kwas salicylowy używany jest do wykonania różnego rodzaju roztworów, maści czy zawiesin. Wchodzi w skład farmakopealnych preparatów takich jak:

• maść z kwasem salicylowym syn. maść salicylowa (Acidi salicylici unguentum) – zawiera kwas salicylowy w ilości od 1% do 20% zawieszony w wazelinie białej;
• spirytus salicylowy (Spiritus salicylatus syn. Solutio Acidi salicylici spirituosa) – etanolowo-wodny [zawartość etanolu – 66%(v/v) – 74%(v/v)] roztwór kwasu salicylowego, stężenie kwasu salicylowego – 2%;
• pasta cynkowa z kwasem salicylowym (Zinci salicylatis pasta syn. Pasta Lassari) – czyli kwas salicylowy rozproszony w paście cynkowej, finalne stężenie kwasu salicylowego wynosi 2%.

Kwas salicylowy – warto pamiętać:

• Farmakopea Polska XII różnicuje dopuszczalne stężenia w zależności od wywieranego działania omawianej substancji. Dla działania antyseptycznego zakres stężeń zwykle stosowanych zawiera się w przedziale 1%-3%, stężenie maksymalne nie powinno przekroczyć wartości 10%. Dla działania keratolitycznego zwykle stosowane stężenie wynosi 10%, natomiast maksymalne stężenie podane w tabeli dawek to 50%. Ostatnia wartość stanowi istotną zmianę w odniesieniu do poprzedniego wydania Farmakopei, w którym wynosiła ona jedynie 20%, czyli ponad dwa razy mniej. Patrząc z praktycznego punktu widzenia, to korzystna zmiana, gdyż od pewnego czasu lekarze, zwłaszcza dermatolodzy, przepisywali o wiele wyższe niż 20% stężenia kawasu (najczęściej 30%) i zdarzało się, że zapominali o odpowiedniej adnotacji. Taka sytuacja wymagała dodatkowego wyjaśniania bądź zmiany składu. Teraz taką receptę będzie można wykonać bez problemu
• Omawiany związek, według danych z Farmakopei, jest trudno rozpuszczalny w wodzie i łatwo rozpuszczalny w etanolu 96%(v/v). Ponadto kwas salicylowy jest też trudno rozpuszczalny w glicerolu. Inne źródło precyzuje, że rozpuszczalność w wodzie przy 20 st. C wynosi jedynie 2 g/l. To właśnie słaba rozpuszczalność w wodzie jest przyczyną często występującej niezgodności fizycznej kwasu salicylowego przy wykonywaniu płynnych postaci leków. Należy mieć tą informację na uwadze, zwłaszcza podczas wykonywania roztworów wodno-etanolowych, gdzie po początkowym rozpuszczeniu w etanolu kwas może ponownie się wytrącić po rozcieńczeniu go przepisaną ilością wody. Z kolei podczas wykonywania roztworów olejowych należy pamiętać o słabej rozpuszczalności kwasu salicylowego w oleju lnianym i rzepakowym (rozpuszczalność w oleju rzepakowym wynosi 1:80). W takim przypadku należy zamienić rozpuszczalnik na olej rzepakowy zgodnie z proporcją 1:10 (kwas salicylowy: olej rzepakowy) i rozpuścić substancję na ciepło.
• Przy wykonywaniu maści zawierającej w składzie mydło potasowe, należy pamiętać, że istnieje ryzyko rozłożenia go przez kwas salicylowy. Niezgodność ta może wystąpić w zależności od stężenia obu składników i sposobu ich łączenia. Dlatego możliwe jest wykonanie maści ze spornymi związkami, czego najlepszym przykładem jest maść Lenartowicza (zawiera kwas salicylowy, siarkę i mydło potasowe, podłożem jest wazelina żółta). Należy unikać bezpośredniego kontaktu obu składników, co możemy uzyskać poprzez np. dodawanie mydła potasowego na końcu, po uprzednim dokładnym rozproszeniu kwasu salicylowego w podłożu.
• Kwas salicylowy w roztworach wodnych daje odczyn kwasowy. Przykładowo, pH wodnego roztworu o stężeniu 2g/l w temperaturze 20 st. C wynosi 2,4. Informację tą należy uwzględnić pod kątem wystąpienia ewentualnych niezgodności chemicznych w wykonywanym leku. Wspomniana niezgodność omawianego kwasu z mydłem potasowym wynika właśnie z hydrolizy mydła w kwaśnym środowisku. Z drugiej strony omawiana substancja może pozytywnie wpływać na trwałość leku. Doskonałym tego przykładem jest maść z cygnoliną i pastą cynkową. Dodatek kwasu salicylowego spowoduje powstanie kwaśnego środowiska, a tym samym zahamuje utlenianie, ciemnienie i unieczynnienie ditranolu, reakcji indukowanej obecnością zasadowego odczynu pochodzącego od tlenku cynku.
• Podczas wykonywania proszków z omawianą substancją należy pamiętać o fakcie tworzenia mieszanin eutektycznych razem z mentolem, tymolem, kamforą, rezorcyną, salolem i urotropiną. W efekcie takiego połączenia następuje obniżenie temperatury topnienia składników i upłynnienie proszków. Ten aspekt wpływa negatywnie na formulację postaci leku, a niekiedy nawet ją uniemożliwia. Poprawa niezgodności polega na rozdzieleniu niezgodnych substancji i wydaniu ich osobno. Innym sposobem może być dodanie substancji obojętnej, np. talku czy skrobi.
• Kwas salicylowy razem z boraksem daje bardzo gorzki posmak, dlatego lepiej unikać tego typu połączeń w lekach do pędzlowania jamy ustnej. Poza tym omawiana substancja jest też niezgodna z rywanolem oraz ichtiolem.
• Wykonując leki z kwasem salicylowym, istotne jest zastosowanie odpowiedniej ochrony i zachowanie należytej higieny pracy, ze względu na jego pylący charakter, a tym samym niebezpieczeństwo nadmiernej ekspozycji poprzez drogi oddechowe. Najbardziej na wdychanie pyłu narażeni jesteśmy podczas procesu mikronizowania w moździerzu. Obecnie w hurtowniach dostępny jest kwas salicylowy w formie już zmikronizowanej. To ciekawe rozwiązanie nie tylko zwiększa bezpieczeństwo pracy, ale też znacznie skraca czas wykonywania leku zwłaszcza, gdy mamy do wykonania preparat o wysokim stężeniu tego kwasu.