Kleszcze zagrożenia i profilaktyka

W Polsce najczęściej atakuje człowieka kleszcz pospolity (Ixodes ricinus), którego zasięg obejmuje nie tylko obszary leśne, ale też zadrzewione tereny podmiejskie i miejskie. Ze względu na szerokie rozprzestrzenienie kleszczy na ich ataki narażeni są leśnicy, myśliwi i rolnicy oraz zbieracze runa leśnego. Mechaniczne uszkodzenie skóry przez narządy gębowe kleszczy wiąże się z wprowadzaniem do rany wydzieliny gruczołów ślinowych, której bioaktywne składniki wywołują reakcje miejscowe i ogólnoustrojowe.

Objawy ukłucia

Ślina kleszczy zawiera wiele białkowych i lipidowych substancji, które umożliwiają pobieranie pokarmu. Szerokie spektrum właściwości farmakologicznych składników śliny kleszcza obejmuje ich działanie przeciwzakrzepowe, przeciwbólowe, prozapalne i antyzapalne, toksyczne, immunogenne oraz immunomodulujące. W ślinie mogą znajdować się także mikroorganizmy wstrzykiwane w dużej ilości w trakcie żerowania, z częściowym ominięciem ochronnej bariery skóry. U człowieka w miejscu żerowania kleszcza pojawiają się zmiany o charakterze zapalnym, od punktowanej ranki, do zaczerwienienia, obrzęku z towarzyszącym bólem, z zapaleniem naczyń chłonnych i powiększeniem węzłów chłonnych. Mogą występować także zmiany polimorficzne, strupy z owrzodzeniami i krosty, zaś po usunięciu kleszcza, guzy skórne. Czasem pojawiają się zaburzenia w funkcji układu krwionośnego, oddechowego i pokarmowego. Znane są przypadki wstrząsu anafilaktycznego spowodowane przez białka kleszczy. Neurotoksyny wywołują porażenie kleszczowe o 3-7-dniowym okresie inkubacji. Objawami choroby są: złe samopoczucie, zmęczenie, gwałtowne bóle głowy i chlustające wymioty, a następnie objawy porażenia kończyn dolnych i górnych części ciała (tułów, ręce, plecy i twarz). Obserwuje się brak koordynacji ruchowej, ataksję i osłabienie mięśni. Mogą występować także trudności w połykaniu, mówieniu, oddychaniu i oczopląs, nieraz tachykardia i przyśpieszenie oddechu. Neurotoksyny są wydzielane w drugiej fazie żerowania, w związku z czym, im szybciej usunie się kleszcza ze skóry, tym mniejsze jest prawdopodobieństwo wystąpienia porażenia. Objawy szybko ustępują po wyjęciu kleszcza. Jeszcze większa od bezpośrednich skutków żerowania kleszczy jest ich rola w przenoszeniu wirusów, bakterii, pierwotniaków, a nawet nicieni i grzybów.

Najczęstsze choroby odkleszczowe

Borelioza
Trzy genogatunki krętków są odpowiedzialne za różne postacie choroby: Borrelia burgdorferi sensu stricto za postać stawową, Borrelia afzelii za zapalenie skóry i chłoniak limfatyczny skóry oraz Borrelia garinii za objawy neurologiczne. Wczesnym objawem boreliozy jest rumień wędrujący (erythema migrans). Pojawia się on na skórze u 50-90 proc. pacjentów zazwyczaj po około 10-30 dniach od ukłucia kleszcza. Najczęstszą lokalizacją zmiany skórnej u osób dorosłych są okolice goleni, ud, pachwin, pośladków, pach i ramion. U dzieci najczęściej rumień stwierdza się na szyi i głowie. Zwykle ma on średnicę od 10-18 cm, z rozrzutem od 4-87 cm. Na jego obwodzie obserwuje się nasilony stan zapalny. Wykwitom rumienia często towarzyszy pieczenie, świąd i ból , zmęczenie, bóle i zawroty głowy i mięśni, powiększenie węzłów chłonnych, nudności i stan podgorączkowy. W I stadium występuje też chłoniak limfocytarny skóry w postaci niebolesnej sinoczerwonej zmiany na płatku ucha, sutku lub mosznie. W II stadium stwierdza się objawy skórne oraz ostre zmiany zapalne stawów i narządów: serca, ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego. Wczesna neuroborelioza przebiega w postaci zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych. Może także występować zapalenie w obrębie oka, wątroby, jąder i jelit. Po okresie od jednego roku do kilku lat od zakażenia rozwija się III stadium (późna borelioza), które charakteryzuje się występowaniem przewlekłego zanikowego zapalenia skóry, przewlekłego zapalenia stawów oraz przewlekłych zespołów neurologicznych i psychiatrycznych.

Wirusowe kleszczowe zapalenie mózgu (KZM)
Po okresie inkubacji (4-28 dni) rozpoczyna się faza ostra z objawami grypopodobnymi, nieraz z nudnościami i wymiotami. Trwa od 1-8 dni, po których następuje okres bezobjawowy (1-33 dni). Drugą fazę choroby cechuje różnorodność przebiegu klinicznego. Najczęstszą postacią KZM jest zapalenie opon mózgowych i mózgu. Objawy kliniczne zależą od stopnia zajęcia centralnego układu nerwowego. Mogą występować: gorączka, bóle głowy, dodatnie objawy oponowe, ataksja, zaburzenia świadomości, porażenie nerwów czaszkowych, upośledzenie koncentracji, pamięci i słuchu, a także niedowład, porażenie połowicze i czterokończynowe. Objawy KZM ustępują w ciągu kilku miesięcy, ale często choroba pozostawia trwałe następstwa (porażenia, zaburzenia równowagi i zaburzenia neuropsychiatryczne). Choroby odkleszczowe diagnozuje się w oparciu o wywiad (stwierdzenie faktu ukłucia przez kleszcza), obraz kliniczny i testy serologiczne.

Jak się bronić?

Atakom kleszczy i zakażeniu patogenami można zapobiegać poprzez ograniczenie przebywania w ich siedliskach, zakładanie odzieży zabezpieczającej przed dostaniem się kleszczy na skórę, używanie repelentów, wreszcie staranne oglądanie ubrania i ciała po powrocie do domu. Bardzo efektywną formą profilaktyki przeciw KZM są szczepionki podawane w trzech dawkach według wskazań producenta. Najlepszą metodą usuwania przyczepionego kleszcza jest uchwycenie go przy samej skórze (mniejsze prawdopodobieństwo uszkodzenia okazu i wylania zawartości jego ciała na powierzchnię skóry) i wyciągnięcie ruchem zdecydowanym, a następnie odkażenie miejsca żerowania kleszcza. Przez co najmniej 30 dni po usunięciu kleszcza należy zwracać uwagę na objawy grypopodobne i zmiany skórne. W przypadku ich pojawienia się należy wykonać badania serologiczne.