Tlenek cynku w recepturze aptecznej

Tlenek cynku w lecznictwie stosowany jest od dawna. Używany umiejętnie i w odpowiednich stężeniach pomoże w wielu przypadłościach. Z tego powodu stosunkowo często wchodzi w skład leków przepisywanych przez lekarzy dermatologów i niezmiennie jest cennym surowcem recepturowym.

Właściwości tlenku cynku

Tlenek cynku (Zinci oxidum, Zincum oxydatum) pod względem chemicznym jest tlenkiem metalu na drugim stopniu utlenienia. Jego ciekawie brzmiące synonimy, chociaż obecnie już rzadko używane, to Flores Zinci czy wełna filozoficzna. Według Farmakopei Polskiej XII substancja przyjmuje postać miękkiego, białego lub jasnożółtawobiałego, bezpostaciowego proszku, wolnego od gruboziarnistych cząstek. Ponadto nie posiada zapachu ani smaku. Jego wzór to ZnO, a masa cząsteczkowa wynosi 81,4 u.

Tlenek cynku według FP XII jest praktycznie nierozpuszczalny w wodzie i etanolu (96% v/v), rozpuszcza się natomiast w rozcieńczonych kwasach nieorganicznych. Inne źródło podaje informację, że rozpuszczalność związku w wodzie wynosi 0,0016 g/dm3 w 20 st. C. W związku z tak słabą rozpuszczalnością rzadko spotkamy się z płynnymi postaciami leków zawierającymi omawianą substancję , a jeśli już, to będą to zawiesiny, a nie roztwory. Substancja po silnym ogrzaniu przybiera żółte zabarwienie, które następnie znika po ochłodzeniu.

Działanie tlenku cynku

Omawiany związek wykazuje przede wszystkim działanie ściągające, osuszające i przeciwzapalne. Działa również lekko antybakteryjnie, będzie przyspieszał gojenie drobnych ran. Tlenek cynku zmniejsza też wydzielanie sebum. W recepturze stosowany wyłącznie zewnętrznie, spotkamy go w składzie takich postaci leków jak: zawiesiny, mazidła, maści, kremy, czopki czy proszki. Używamy go w leczeniu drobnych, trudno gojących się ran, wyprysków, w świądzie czy w łagodnych stanach zapalnych skóry. Warto też zwrócić uwagę na szerokie zastosowanie tlenku cynku w kosmetyce, gdzie oprócz wspomnianych działań wykorzystuje się również zdolność związku do pochłaniania promieniowania zarówno UVA jak i UVB, co umożliwia zastosowanie go jako filtr mineralny. O bezpieczeństwie składnika świadczyć może jego zastosowanie w pielęgnacji wrażliwej skóry niemowląt. Tabela dawek FP XII uwzględnia podanie zewnętrzne dla tlenku cynku w formie procentowego zakresu zwykle stosowanego dla maści i pasty, wynoszącego 15-25%. Ze względu na swoje delikatne właściwości często łączony jest z innymi silniejszymi surowcami recepturowymi, których działanie idealnie dopełnia.

Preparaty zawierające tlenek cynku

W dziale „Monografie Narodowe” Farmakopei Polskiej XII znajdziemy następujące preparaty zawierające omawiany związek:

• maść z tlenkiem cynku (Zinci oxidi unguentum) – zawiera tlenek cynku w stężeniu 10%, podłożem jest wazelina hydrofilowa;
• pasta cynkowa (Zinci oxidi pasta) – zawiera również skrobię pszeniczną, całość rozproszona w wazelinie białej, stanowi osobny istotny surowiec recepturowy, stężenie tlenku cynku: 25%;
• pasta cynkowa z ichtamolem (Zinci oxidi et ichthammoli pasta syn. pasta cynkowa z sulfobituminianem amonowym) – stanowi ichtiol rozproszony w paście cynkowej, bazą jest jednak wazelina żółta, stężenie tlenku cynku: 22,5%;
• pasta cynkowa z kwasem salicylowym (Zinci salicylatis pasta syn. pasta Lassari) – zawiera kwas salicylowy rozproszony w paście cynkowej, stężenie tlenku cynku: 25%, stężenie kwasu salicylowego: 2%;
• maść pięciornikowa złożona (Tormentillae unguentum compositum) – maść w wyciągiem płynnym z kłącza pięciornika i ichtiolem, podłożem jest wazelina żółta z dodatkiem odrobiny lanoliny, stężenie tlenku cynku: 20%;
• czopki przeciw hemoroidom (Suppositoria antihaemorrhoidales) – czopki na podłożu lipofilowym, zawierające też zasadowy galusan bizmutu i taninę – ilość tlenku cynku: 0,1 g na czopek.

Tlenek cynku posiada właściwości amfoteryczne, co oznacza, że będzie reagował z mocnymi kwasami oraz mocnymi zasadami. Informację tę należy uwzględnić podczas analizy niezgodności. Poza tym związek może być niezgodny z ichtiolem, w połączeniu z którym nastąpić może reakcja wymiany i powstanie nieaktywnego sulfobitumianianu cynku. Nie oznacza to jednak braku możliwości wykonania leku z tymi składnikami (patrz: farmakopealna pasta cynkowa z ichtiolem). Bardziej należy skupić się na odpowiedniej technice wykonania, aby unikać bezpośredniego połączenia nierozcieńczonych, spornych substancji. Innym kłopotliwym połączeniem będzie ditranol w obecności tlenku cynku, w wyniku czego może dojść do zmiany zabarwienia i unieczynnienia ditranolu.

Omawianej zmianie może zapobiec dodatek kwasu salicylowego bądź benzoesowego. W maściach zawierających jednocześnie balsam peruwiański i tlenek cynku również istotna jest odpowiednia kolejność dodawania składników. Aby nie nastąpiło wydzielenie balsamu peruwiańskiego, warto czynności recepturowe zaplanować tak, aby niezgodne składniki połączyć ze sobą dopiero pod koniec wykonywania leku. Wszelkie omawiane interakcje należy brać pod uwagę nie tylko kiedy w składzie leku przepisano sproszkowany tlenek cynku, ale również i pastę cynkową, która jako podłoże czasem niesłusznie traktowana jest jako składnik w miarę obojętny i pomijana w analizie niezgodności.

Współczynnik wyparcia tlenku cynku jako jedyny podawany jest w postaci zakresu liczb i wynosi on 0,15-0,25. Jest to najmniejsza wartość współczynnika wyparcia spośród wszystkich podawanych w tabeli. Oznacza to, że omawiana substancja jest bardzo puszysta i w celu poprawnego wykonania czopków metodą wylewania do form konieczne jest dodanie odpowiednio większej ilości masła kakaowego. Nieuwzględnienie tego typu informacji może skutkować otrzymaniem niewystarczającej ilości czopków. Dla zobrazowania problemu warto rozważyć hipotetyczną receptę (patrz: tabela).

Przykładowa recepta

Rp.
Zinci oxydati 0,1
Cacao olei q.s
M.f.supp.anal. D.t.d. No XII

Ilość tlenku cynku potrzebna do wykonania leku wynosi 1,2 g. Przyjmując, że rzeczywista pojemność formy wyniesie 2 g, ilość masła bez uwzględnienia współczynnika wyparcia wynosić będzie: 24 – 1,2 g = 22,8 g. Obliczenie ilości masła z uwzględnieniem współczynnika wyparcia (przyjmujemy wartość 0,15) wygląda następująco:

Ilość masła kakaowego = 2 g x 12 – 1,2 g x 0,15 = 24 g – 0,18 g = 23,82 g

Różnica ilości masła pomiędzy dwoma sposobami liczenia wynosi 1,02 g (23,82 g – 22,8 g), czyli w przybliżeniu jest równa masie aż połowy czopka, przy stosunkowo niewielkiej zawartości proszku w czopkach. To strata, która uniemożliwiłaby poprawne wydanie leku i jego wykonanie należałby powtarzać.

Rp.
Zinci oxydati
Talci veneti aa 20,0
Glycerini 10,0
Aquae ad 100,0
M.f.susp.

Przedstawiony przepis często nazywany jest pudrem płynnym lub Linimentum Zinci. Stężenie tlenku cynku w specyfiku wynosi 20%, czyli zawiera się w przedziale sugerowanym w tabeli dawek FP XII.

Wykonanie: Proszki ujednolicamy w moździerzu z dzióbkiem, po czym dodajemy porcjami glicerynę i rozcieramy. Na końcu stopniowo dodajemy wodę. Gotową zawiesinę przelewamy ostrożnie do butelki i oznaczamy „zmieszać przed użyciem”.