Konsekwencje zdrowotne niedoborów witaminy D

dr n. farm. Paulina Mączka
farmakolog

Zawartość witaminy D w produktach spożywczych (sery, mleko, przetwory mleczne, ryby) zaspokaja jedynie 10-20% dziennego zapotrzebowania. Położenie geograficzne Polski, a także przemiany cywilizacyjne wymagające długotrwałego przebywania w pomieszczeniach i pojazdach, używanie filtrów UV ograniczają syntezę skórną i pociągają za sobą konieczność suplementacji tej witaminy w dawce dostosowanej do wieku i wagi pacjenta.
Analiza prac publikowanych w ostatnich latach wskazuje, że brak właściwego zaopatrzenia organizmu w witaminę D może mieć poważne konsekwencje zdrowotne, dlatego codzienne jej zażywanie odgrywa ogromną rolę w zapobieganiu wielu schorzeniom przewlekłym. Kalcytriol razem z parathormonem i kalcytoniną odpowiada za utrzymanie prawidłowego stężenia wapnia i fosforu w surowicy. Zwiększa jelitowe wchłanianie wapnia i fosforu, zapobiega nadmiernemu wydalaniu tych pierwiastków z moczem. Jest substancją odpowiedzialną za prawidłowe kształtowanie się kości i zębów oraz właściwą mineralizację i gęstość kości.

Niedobór witaminy D prowadzi do zaburzenia procesu wchłaniania wapnia w jelicie cienkim, w rezultacie czego spada jego stężenie we krwi. Organizm, aby przywrócić odpowiedni poziom wapnia w surowicy krwi, uzupełnia jego niedobory kosztem wapnia zgromadzonego w kościach. Proces ten odbywa się poprzez aktywację osteoklastów, co skutkuje destrukcją tkanki kostnej i prowadzi do osteoporozy. Charakteryzuje się ona zaburzeniem mineralizacji kości, zmniejszniem ich masy i gęstości oraz osłabieniem ich struktury przestrzennej. Obserwuje się ponadto zwiększoną podatność na złamania w obrębie kości udowych, nadgarstków i odcinka lędźwiowego. Co więcej, osłabione wchłanianie wapnia z jelit i jego niskie stężenie we krwi może być powodem krzywicy. Zaburzenia uwapnienia kości w krzywicy dotyczą głównie szybko rosnących nasad kości długich i kości czaszki. Wobec niedoboru witaminy D i w następstwie niedoboru wapnia i fosforu nie dochodzi do prawidłowego wykrystalizowania tych soli w obrębie kości. Tracą one twardość i ulegają patologicznemu wygięciu.

Deficyt witaminy D uważany jest za czynnik ryzyka rozwoju nadciśnienia tętniczego. Witamina D wpływa bezpośrednio na komórki przykłębuszkowe nerek, zmniejsza ekspresję genów reniny, co prowadzi do zahamowania jej produkcji. Zmniejszenie wydzielania reniny pociąga za sobą zmniejszenie ilości aldosteronu, ograniczenie resorpcji wody i kationów sodowych w kanalikach nerkowych, co skutkuje obniżeniem ciśnienia krwi.
Zbyt niski poziom witaminy D wpływa na nadmierną aktywność wapnia, tym samym pogarsza elastyczność naczyń krwionośnych i wpływa na zmniejszenie kurczliwości serca. Wysoki niedobór sprzyja chorobie niedokrwiennej serca, zawałowi serca oraz chorobie miażdżycowej. Niski poziom witaminy D sprzyja oporności na insulinę, typowej dla cukrzycy typu 2. Witamina D reguluje syntezę i wydzielanie insuliny. Kalcytriol stymuluje bowiem komórki trzustki do wydzielania insuliny, a także potęguje odpowiedź insuliny na zwiększone stężenie glukozy we krwi. Witaminę D uważa się za czynnik zmniejszający ryzyko wystąpienia cukrzycy typu 1 u osób przyjmujących suplementację w dzieciństwie oraz warunkujący poprawę glikemii w przypadku cukrzycy typu 2.

Właściwości antyproliferacyjne witaminy D powodują hamowanie namnażania się komórek nowotworowych oraz proces tworzenia się nowych naczyń krwionośnych (angiogenezę), odżywiających guz. Ponadto witamina D przyśpiesza śmierć (apoptozę) komórek rakowych. Przeciwnowotworowe własności witaminy D mogą wynikać z ich wpływu na związki pobudzające wzrost raka piersi, tj. na insulinopodobny czynnik wzrostu 1 (IGF-1) oraz białko wiążące IGF. Badania[1] dowodzą, że witamina D hamuje wzrost komórek raka piersi produkujących duże ilości IGF-1 oraz wiążącego go białka. Udowodniono także, że kalcytriol umożliwia większe różnicowanie komórek raka piersi oraz hamuje aromatazę poprzez inhibicję enzymu cyklooksygenazy COX-2[2].

Odpowiednie przyjmowanie witaminy D i utrzymanie właściwego stężenia 25(OH)D3 znacząco obniża ryzyko wystąpienia nowotworów jelita grubego, sutka i prostaty[3]. Deficyt witaminy D zwiększa ryzyko zapadalności na choroby górnych dróg oddechowych, grypę i gruźlicę[4]. Kalcytriol wpływa na produkcję immunogennego białka-katelicydyny, które wpływa na zmniejszenie ryzyka infekcji, szczególnie w sezonie jesienno-zimowym. Zmniejsza o połowę ryzyko powstania poważnych infekcji, tj. grypy, zapalenia zatok, zapalenia płuc, a w momencie zaistniałej choroby znacznie łagodzi jej objawy i chroni przed powikłaniami.

Niedobór witaminy D zmniejsza płodność kobiet i mężczyzn, jest czynnikiem ryzyka powikłań ciąży, tj. stan przedrzucawkowy, poronienie, cukrzyca ciążowa. U dzieci z kolei niedobór witaminy D związany jest ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia astmy, chorób autoimmunologicznych, zespołu ADHD. U osób dorosłych z odnotowanym deficytem witaminy D zauważono zwiększoną skłonność do tycia, nadwagi, a nawet otyłości.
Osoby z niedoborem witaminy D częściej ulegają zakażeniom. Zbyt niski poziom witaminy D stwierdzany jest w przypadku chorób autoimmunologicznych (reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń, choroba Hashimoto). Odnotowano także zwiększone ryzyko epizodów neurologicznych w przebiegu depresji, choroby Alzheimera oraz stwardnienia rozsianego[5].

Wśród osób starszych, u których obserwowana jest znikoma efektywność syntezy skórnej, utrudnione procesy wchłaniania leków, schorzenia współistniejące oraz wzrastający negatywny udział tkanki tłuszczowej, niski poziom witaminy D powoduje spadek nastroju, obniżenie siły mięśniowej oraz pogorszenie kondycji psychofizycznej.

Długotrwały niedobór witaminy D niesie za sobą niekorzystne konsekwencje dla pacjentów praktycznie na każdym etapie życia. Badanie poziomu kalcytriolu we krwi oraz odpowiednie przyjmowanie mogą stać się niezwykle korzystną profilaktyką nie tylko chorób układu kostno-szkieletowego, ale także schorzeń immunologicznych i nowotworowych.

Piśmiennictwo:
1. Mohr S, Gorham E, Alcaraz J, [et al.]. „Serum 25-hydroxyvitamin D and prevention of breast cancer: pooled analysis”. Anticancer Res. 2011, 31, 2939-2948.
2. Krishnan A, Feldman D. Review Mechanisms of the anti-cancer and anti-inflammatory actions of vitamin D. Annu Rev Pharmacol Toxicol. 2011, 51, 311-336.
3. Moreno J, Krishnan A, Feldman D. „Molecular mechanisms mediating the anti-proliferative effects of Vitamin D in prostate cancer”. J Steroid Biochem Mol Biol.
2005, 97, 31-36.
4. Bergman P, Norlin AC, Hansen S, Björkhem-Bergman L. „Vitamin D supplementation improves well-being in patients with frequent respiratory tract infections: a post hoc analysis of a randomized, placebo-controlled trial”. BMC Res Notes. 2015, 8, 498.
5. Munger K.L., Zhang S.M., O’Reilly E., Hernán MA, Olek MJ, Willett WC, Ascherio A. „Vitamin D intake and incidence of multiple sclerosis”. Neurology. 2004, 13, 60-65.