Interakcje leków i kosmetyków ze słońcem

autorka: dr n. farm. Paulina Mączka
farmakolog

Odczyny fotoalergiczne i fototoksyczne na skórze powstają po ekspozycji na promienie słoneczne po wcześniejszym zastosowaniu ogólnie lub miejscowo uczulającej substancji chemicznej. Pod wpływem energii świetlnej obecne w organizmie cząsteczki leków lub kosmetyków przekształcają się w nowe substancje, które łącząc się z białkami komórek skóry, tworzą alergeny. Konsekwencją działania substancji fotoalergizujących i promieniowania słonecznego jest m.in. fotoalergiczny wyprysk kontaktowy.

W mechanizmie powstawania odczynu fotoalergicznego biorą udział mechanizmy immunologiczne. Odczyn fotoalergiczny objawia się wysypką, zaczerwienieniem, świądem skóry w miejscach eksponowanych, ale także na partiach ciała nie poddanych działaniu promieniowania UVA i UVB. Reakcja fotoalergiczna występuje zwykle w czasie od 24 do 72 godzin od ekspozycji skóry na słońce.

Leki o działaniu fotoalergizującym należą do różnych grup farmakologicznych:

• niesteroidowe leki przeciwzapalne (ketoprofen, diklofenak, ibuprofen, naproksen, piroksykam) – działanie fotouczulające NLPZ obserwuje się po podaniu doustnym, a także w przypadku zewnętrznego zastosowania leków w postaci maści, kremów lub aerozoli. Odczyn fotoalergiczny indukowany przez ketoprofen jest zależny od dawki oraz intensywności promieniowania. Ugrupowanie benzofenonu, z którego po napromieniowaniu powstaje wolny rodnik tlenowy indukujący peroksydację lipidów oraz uszkadzający komórki, odpowiada za właściwości fotoalergiczne ketoprofenu.


• leki przeciwcukrzycowe (glipizyd, metformina).


• leki obniżające stężenie cholesterolu we krwi (fenofibrat, klofibrat).


• leki hormonalne (estradiol, progesteron) – u kobiet stosujących środki antykoncepcyjne lub hormonalną terapię zastępczą mogą wystąpić zmiany hiperpigmentacyjne. Zmiany mają charakter symetrycznych plam i plamek, barwy od jasno- do ciemnobrązowej.


• sulfonamidy.

Znacznie częściej występują polekowe odczyny fototoksyczne. Warunkiem niezbędnym do wystąpienia reakcji fototoksycznej jest zdolność absorpcji promieniowania UV przez lek, zależna o obecności w cząsteczce grupy chromoforowej. W lekach i kosmetykach chromofor najczęściej stanowią pierścienie heterocykliczne, pierścień benzenowy lub wiązania podwójne występujące w budowie strukturalnej związków. Odczyny fototoksyczne powstają w wyniku uwalniania wolnych rodników przez substancje chemiczne będące w kontakcie ze skórą. Reaktywne formy tlenu – działając cytotoksycznie – powodują uszkodzenie struktur komórkowych oraz rozwój ostrej reakcji zapalnej. Odczyny przyjmują postać rumienia, obrzęku, pęcherzy, których występowanie jest ściśle ograniczone do miejsc eksponowanych, mogą zostawić ślad na skórze w postaci trwałej hiperpigmentacji. Niektóre leki powodują reakcje odległe – można do nich zaliczyć: dermatozy, przebarwienia skóry oraz błon śluzowych, zmianę koloru paznokci i oddzielanie się płytki paznokciowej od macierzy.

Grupy leków, które mogą powodować powstawanie odczynów fototoksycznych:

• antybiotyki (tetracyklina, doksycyklina) – do substancji fototoksycznych należą też niektóre antybiotyki, w tym tetracyklina oraz doksycyklina. Preparaty tetracykliny, zarówno stosowane doustnie jak i miejscowo, zwiększają wrażliwość skóry na światło słoneczne. Ze względu na możliwość wystąpienia fotodermatoz podczas ich stosowania należy unikać nasłonecznienia albo sztucznego promieniowania UV.


• fluorochinolony (ciprofloksacyna, lewofloksacyna) – mogą wywoływać reakcje fotoalergiczne, a także fototoksyczne. Do niepożądanych działań fluorochinolonów zalicza się toksyczny wpływ na skórę i narząd wzroku. W przypadku odczynów fototoksycznych wywołanych lekami takimi jak tetracykliny, fluorochinolony oraz preparaty antykoncepcyjne dojść może do oddzielenia się paznokcia od łożyska (ang. photooncholysis).


• leki przeciwarytmiczne (amiodaron, chinidyna) – pod wpływem promieni ultrafioletowych chinidyna może powodować niebieskoczarne przebarwienia podudzi, przedramion, nosa i uszu, poprzeczne prążki na płytce paznokciowej oraz niebieskoczarne zmiany w obrębie jamy ustnej, zaś amiodaron – niebieskoszare zmiany na nosie, policzkach i czole.


• statyny – fototoksyczność statyn jest związana z właściwościami ich fotoproduktów powstającymi na skutek fotodegradacji.


• fluorochinolony (ciprofloksacyna, lewofloksacyna) – mogą wywoływać reakcje fotoalergiczne, a także fototoksyczne. Do niepożądanych działań fluorochinolonów zalicza się toksyczny wpływ na skórę i narząd wzroku.


• leki przeciwgrzybicze (itrakonazol, gryzeofulwina).


• neuroleptyki (chloropromazyna, perazyna, trifluperazyna) – neuroleptyki, a szczególnie pochodne fenotiazyny, uczulają na promieniowanie UV, na skutek czego nasłonecznienie skóry powodować może pęcherze, obrzęk bądź rumień. Razem z reakcją fototoksyczną, zwykle na odkrytych częściach ciała pojawić się mogą przebarwienia skóry, najczęściej niebiesko-brązowe lub ciemnoszare.


• leki moczopędne (hydrochlorotiazyd, furosemid).


• retinoidy (isotretinoina).


• leki przeciwpadaczkowe – fenytoina powoduje powstanie plam o zabarwieniu beżowo-brązowym zlokalizowanych głównie na czole, ale także na ramionach i szyi.


• trójcykliczne leki przeciwdepresyjne (imipramina, dezimipramina, amytryptylina) – ekspozycja skóry na promieniowanie słoneczne podczas stosowania tych środków grozi sinawo-czerwonymi lub szaro-niebieskimi przebarwieniami w obrębie szyi, dekoltu, dłoni oraz odbarwieniem tęczówki.

Stosując terapię uwzględniającą w/w grupy leków należy unikać bezpośredniej ekspozycji na słońce. Poinformujmy pacjenta o konieczności zastosowania preparatów z filtrami ochronnymi o wysokim współczynniku SPF (powyżej 30) oraz odpowiedniej odzieży ochronnej. Jeśli występują skórne odczyny zapalne, można rozważyć zastąpienie leku preparatem zawierającym substancję czynną, która nie wykazuje interakcji ze słońcem. Taka zamiana musi być jednak zawsze skonsultowana z lekarzem.

Kosmetyki również mogą wywoływać działanie fotouczulające i fototoksyczne. Z należytą ostrożnością zaleca się stosowanie peelingów i zabiegów opartych na kwasach organicznych. Retinol, będący pochodną witaminy A, w połączeniu ze słońcem może powodować trwałe przebarwienia skóry. Alergizująco działa także dziegieć, będący składnikiem szamponów przeciwłupieżowych oraz zalecany w terapii łuszczycy. Działanie fototoksyczne wykazują psolareny – pochodne kumaryny, pozyskiwane z niektórych roślin: dziurawca, arcydzięgla, pietruszki, selera czy bergamotki. Są one składnikiem środków przeciwłuszczycowych, uspokajających oraz perfum.

W wypadku używania preparatów do opalania należy uważać, aby filtry nie zawierały w składzie kwasu paraaminobenzoesowego (PABA) oraz benzofenonu, gdyż substancje te wykazują działanie fotouczulające. Aby uniknąć ryzyka powstania odczynu zapalnego najlepiej wybierać kosmetyki bezzapachowe, hipoalergiczne i przebadane dermatologicznie.