Fototoksyczność i fotoalergia

autorka: dr n. farm. Arleta Matschay
Pracownia Farmacji Praktycznej, Katedra i Zakład Technologii Postaci Leku, Wydział Farmaceutyczny, Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu

Ekspozycja na światło słoneczne mimo swego korzystnego efektu na organizm ludzki (m.in. rola promieniowania UV w syntezie endogennej witaminy D) może spowodować także u niektórych niekorzystne zmiany w postaci fotodermatoz związanych z nadwrażliwością, nawet przy niewielkiej dawce promieniowania UV. Liczną część z nich stanowią postacie nadwrażliwości na światło jako wynik skojarzonego działania światła i zewnętrznych (podanych miejscowo lub ogólnoustrojowo) substancji światłouczulających, co powoduje powstanie odczynów fototoksycznych lub fotoalergicznych. Rozróżnienie poszczególnych odczynów nie zawsze jest łatwe, choć w ich przebiegu występują pewne cechy różnicujące, bądź określone substancje dają specyficzny charakter odczynu.

Interakcje leków lub ich określonych metabolitów z promieniami UV mogą powodować różne zmiany, ale wspólną cechą jest pojawienie się zmian na powłokach skórnych. Odczyny fototoksyczne mogą być wywołane przez wszystkie substancje o działaniu światłouczulającym, a przypominają w swoim przebiegu oparzenia chemiczne i mogą wystąpić właściwie u wszystkich, nawet po jednorazowej ekspozycji z odpowiednio dużą dawką promieniowania UV, przy udziale np. leczniczej substancji fototoksycznej. Substancje te absorbują energię świetlną głównie w zakresie długości UVA (320-400 nm) i zależą od jej właściwości fizykochemicznych, choć np. sulfonamidy wykazują efekt fototoksyczności w połączeniu z UVB (290-320 nm).

Na skórze w takich przypadkach może pojawić się rumień, obrzęk lub pęcherze i z reguły występują bezpośrednio lub w krótkim czasie po ekspozycji. Część substancji charakteryzująca się wybiórczym działaniem fototoksycznym może po ustąpieniu ostrych reakcji powodować tzw. opóźnione reakcje w postaci długotrwałych przebarwień. Natomiast odczyny fotoalergiczne związane są ze swoistą reakcją odpornościową i mogą być wywołane tylko przez niektóre substancje o działaniu światłouczulającym, a zmiany patologiczne powstają tylko u części osób, a także pojawiają się po większej liczbie ekspozycji i są bardziej uciążliwe dla pacjenta. Występowanie objawów chorobowych w tym przypadku nie stanowi tak bezpośredniego powiązania z ilością fotoalergenu i dawką samego promieniowania, jak to ma miejsce w reakcji fototoksyczności.

Fotoalergiczne zmiany skórne mają z reguły postać wyprysku kontaktowego (wykwity grudkowe), często z towarzyszącym świądem i pojawiają się zazwyczaj po 24-48 godzinach po ekspozycji. Zlokalizowane są na odkrytych częściach ciała, również na twarzy (w odróżnieniu od osutek świetlnych), choć odczyn może pojawić się w miejscach nie poddanych promieniowaniu, a objawy mogą wystąpić nawet po kilku miesiącach od ekspozycji na słońce. Rozpoznanie rodzaju odczynów jest bardzo istotne, gdyż w przypadku odczynów fotoalergicznych może dojść do utrwalenia nadwrażliwości na światło słoneczne, pomimo zaprzestania kontaktu z substancją światłouczulającą (ang. persistent light reaction). Stwarza to zagrożenie dla pacjenta w postaci nadwrażliwości na szeroki zakres promieniowania UVA, UVB i światła widzialnego i może prowadzić w przypadku powłok skórnych do lichenizacji, a nawet erytrodermii.

Wśród leków, których stosowanie wiąże się z problemem wystąpienia fotoalergii, można wyróżnić m.in.: ketoprofen, glipizyd, hydrochlorotiazyd, sulfonamidy, chloropromazynę czy hormonalne preparaty antykoncepcyjne lub HTZ. Należy pamiętać, iż prawie każdy produkt leczniczy może powodować wrażliwość na światło słoneczne i w konsekwencji spowodować zmiany skórne. Dlatego bardzo ważne jest rozpoznanie czynnika wywołującego odczyny i eliminowanie go z farmakoterapii oraz zastąpienie go innym nie dającym takiej reakcji. Do leków o właściwościach fototoksycznych zalicza się niektóre leki przeciwgrzybicze, antybiotyki, sulfonamidy czy chemioterapeutyki (m.in. intrakonazol, tetracykliny, chinolony), diuretyki (furosemid, hydrochlorotiazyd), NLPZ (ketoprofen, naproksen, ibuprofen), czy leki stosowane w chorobach krążenia (diltiazem, amiodaron) oraz o działaniu przeciwdepresyjnym czy przeciwpadaczkowym (m.in. amitryptylina, karbamazepina), a także substancje stosowane miejscowo, np. dziegcie czy psolareny. Niektóre substancje lecznicze mogą wyzwolić reakcje powodujące dwojakiego rodzaju odczyn, np. niektóre sulfonamidy, intrakonazol, ketoprofen, chloropromazyna, hydrochlorotiazyd czy fluorouracyl.

Nasilenie objawów fototoksycznych lub fotoalergicznych może być bardzo różne u pacjentów, dlatego wymaga wnikliwego i indywidualnego podejścia do każdego pacjenta, szczególnie tego który przyjmuje jakiekolwiek substancje lecznicze doraźnie bądź przewlekle. Przede wszystkim należy zalecać pacjentom w okresie letnim unikania bezpośredniej ekspozycji na światło słoneczne szczególnie w godzinach 10-14, ponadto osłanianie powłok skórnych (odzież z długimi rękawami i nogawkami, kapelusze) oraz aplikowanie na skórę kremów z filtrami ochronnymi (przed promieniowaniem UVA i UVB) i co najmniej o SPF 30. Niestety preparaty te zawierają także substancje, które mogą powodować odczyny fotoalergiczne, np. filtry chemiczne pochłaniające promieniowanie (benzofenony, dibenzoylmetany jako protekcja przed UVA oraz pochodne PABA jako protekcja przed UVB). Bezpieczniejsze są filtry fizyczne, np. tlenki tytanu i cynku, które nie wykazują światłonadwrażliwości i nie powodują z reguły odczynów alergicznych.