Leki po terminie ważności – działanie i bezpieczeństwo

Zdarza się, że stajemy przed dylematem zażycia leku przeciwbólowego w domowej apteczki, którego przydatności do użycia minęła kilka tygodni temu. Często w takiej sytuacji nie wiemy, co zrobić. Brać, czy nie brać? Z czym może się wiązać przyjęcie leku po upływie terminu jego ważności? Podpowiadamy w artykule!

Termin ważności leku – czym jest?

Data ważności lekarstwa informuje o dwóch aspektach:

• skuteczności leczniczej,
• bezpieczeństwie stosowania,

Kwestie te są gwarantowane przez producenta, o ile przyjmiemy lek nie później niż termin nadrukowany lub wytłoczony na opakowaniu (oczywiście odpowiednio dawkując i przechowując lek). 

Jak czytać datę ważności leku? Warto wiedzieć, że jeśli data wskazuje jedynie miesiąc i rok np. 05/2023 to do ostatniego dnia tego miesiąca możemy stosować preparat. Oprócz „podstawowego” terminu ważności, część leków posiada jeszcze drugi, znacznie krótszy – termin przydatności po otwarciu lub po przygotowaniu danego leku. Dotyczy preparatów, które pod wpływem działania czynników środowiskowych (np. wilgoci) mogą w niekontrolowany sposób zmienić swoje właściwości albo stwarzają zbyt duże ryzyko zanieczyszczenia drobnoustrojami. Warto oznaczyć je datą w dniu otwarcia.

Leki z krótką datą ważności

Tabletki, proszki czy kapsułki z reguły znacznie dłużej pozostają skuteczne i bezpieczne niż roztwory, czy zawiesiny doustnej. Wynika to z właściwości fizycznych i chemicznych poszczególnych substancji, a także z ilości zastosowanych konserwantów. Te drugie, choć (nie do końca słusznie) owiane złą sławą, znacząco przedłużają możliwość stosowania. Zwracajmy zatem szczególną uwagę na syropy, krople do oczu, leki do inhalacji czy antybiotyki w formie proszku do sporządzania zawiesiny – być może leżą w szafkach „na zapas”, a już dawno są po terminie.

Jak działają leki po upływie terminu ważności?

W przeterminowanych preparatach może dojść do rozkładu substancji leczniczej (zatem lek przestanie działać) albo mogą w nim powstać szkodliwe dla zdrowia związki. Kiedy to się stanie? Może już następnego dnia po terminie. Nie warto więc ryzykować zażycia takiego lekarstwa. Czy można więc zażywać leki po terminie ważności? Odpowiedź jest jednoznaczna: nie. 

Pamiętajmy, że nawet jeśli nic złego nam się nie dzieje po ich zażyciu i nie odczuwamy żadnych niepokojących dolegliwości – to nie mamy pewności, czy lek w ogóle działa. Dla przykładu: stosowanie przeterminowanych leków przeciwkrzepliwych, zwyczajowo nazywanych „rozrzedzającymi krew”, może spowodować, że pewnego dnia doznamy udaru mózgu, bo preparat nie był skuteczny.                                                          

Warto zaznaczyć, że nie wiadomo, jak długo po terminie ważności można brać leki. Producenci nie mają bowiem obowiązku badać, przez jaki okres ich produkty pozostają skuteczne i bezpieczne. Dlatego musimy pamiętać, że leki po upływie daty ważności mogą być szkodliwe lub okazać się nieskuteczne.     

Jak przechowywać leki?

Aby lek zachował swoje właściwości ważna jest nie tylko data ważności, ale także sposób jego przechowywania. Jak więc przechowywać leki? Informacja o wymaganych warunkach przechowywania zawsze znajduje się na ulotce. Niektóre z nich wystarczy trzymać w temperaturze pokojowej, inne trzeba umieścić w lodówce (od razu albo dopiero po otwarciu). 

Jeśli zauważymy, że tabletki lub kapsułki zmieniły swój kolor, stały się miękkie, kruche, popękane albo mimo wstrząsania zawiesiny czy emulsje nadal pozostają rozdzielone – to znak ostrzegawczy. Nie możemy przyjmować takiego leku, bo mimo dobrej daty ważności nie jest już bezpieczny lub skuteczny.

Choć wydaje się, że dobre zabezpieczenie w postaci blistra czy zamkniętej szczelnie butelki powinno „odgrodzić” preparat od warunków środowiska, to nie do końca tak jest. Za niska lub za wysoka temperatura otoczenia, dostępność tlenu, wilgoć i padające światło słoneczne mogą spowodować rozkład substancji leczniczej lub przyczynić się do wywołania niepożądanych przemian chemicznych zmieniających jej działanie. 

Jakich leków nie można stosować po terminie ważności?  

Żadne lekarstwa nie powinny być stosowane po upływie daty ich ważności. Co więcej, zdarza się, że ryzyko związane z przyjmowaniem niektórych przeterminowanych leków jest szczególnie wysokie. 

Zalicza się do nich m.in.:    

• nitroglicerynę,
• teofilinę,
• digoksynę,
• leki przeciwdrgawkowe,
• warfarynę,
• epinefrynę (adrenalinę),
• insulinę,
• preparaty w leczeniu chorób tarczycy,
• doustne środki antykoncepcyjne.

Wymienione preparaty mają tzw. wąski indeks terapeutyczny. Oznacza to, że niewielka zmiana w ich dawkowaniu może spowodować niezwykle poważne konsekwencje zdrowotne. Są to leki, których bezwzględnie nie można przyjmować upływie terminu ważności.

Dlaczego nie można wyrzucać przeterminowanych leków do kosza?

Lekarstwa to związki chemiczne, które nie są obojętne dla otoczenia. Mogą bowiem stwarzać zagrożenie dla środowiska i ludzi. Gdy zauważymy, że lek jest już po terminie, odruchowo mamy ochotę wyrzucić go do kosza na śmieci. To byłby jednak duży błąd. Trafiłby zapewne na wysypisko śmieci, na którym mógłby ulec rozkładowi i przeniknąć do gleby oraz wód gruntowych. Stąd prosta droga, aby dostać się do organizmów różnych roślin i zwierząt, a nawet ludzi, korzystających z nieuzdatnianej wody np. prosto ze studni. Leków nie wolno także wyrzucać do toalety, nawet jeśli mają formę płynów.  

Zatem jak utylizować leki, aby nie stanowiły dla nikogo niebezpieczeństwa? Urząd każdej gminy ma obowiązek udostępniać (zwykle na własnej stronie internetowej) informacje o punktach, do których można przynieść przeterminowane środki. Zwykle są to apteki, choć nie każda będzie się tym zajmować. Preparaty wrzucamy do specjalnie przygotowanych, szczelnych,  pojemników. Stamtąd odbierane są przez uprawnione firmy transportowe, które przewożą je do profesjonalnej utylizacji.

Leki po terminie ważności – podsumowanie

Co do zasady – nie powinno się przyjmować leków po terminie ich ważności. Przeterminowane tabletki czy syropy mogą nie zredukować dolegliwości lub przysporzyć nowej, np. zatrucia pokarmowego. Lekarstwa, których data ważności minęła, należy wyrzucić do specjalnego punktu utylizacji leków, który znajduje na stronie internetowej urzędu danej gminy. Dbajmy o to, aby były one przechowywane zgodnie z zaleceniami producenta i zużywane w nieprzekraczalnym terminie podanym na opakowaniu.

Autor: Lekarz Irena M. Wojtowicz